Nashriyot-matbaaijodiy uyi

O'lchash-hisoblash tizimi (O'HT) — bu, tarkibiga dastur bilan bosh-
qariluvchi raqamli hisoblash qurilmasi (mikroprotsessor, mikro va mini 
EHM va hokazolar) kiruvchi AO'T dir. 
O'lchash-hisoblash majmuasi (O'HM) — O'HT ning universal yadrosi 
bo'lib, unga o'lchov axborotiga raqamli ishlov berish, saqlash, qayd etish 
va akslantirish kiradi (bundan birlamchi o'lchov o'zgartgichlari mustasno). 
Elektrik kattaliklarni o'lchashda O'HT va O'HM ning texnik vositalari 
bir xil bo'lishi mumkin, chunki axborotni birlamchi o'zgartirish amalda 
bo'lmaydi. 
AO'T ning o'lchov va axborotini olish, ishlov berish va uzatish 
vositalarining mahalliy avtomatik ishlashini tizimli tashkil etishdan iborat 
asosiy konsepsiyasi (yo'nalishi) ko'p jihatdan rivojlanuvchi raqamli 
hisoblash texnikasi ta'sirida XX asrning 60-yillari boshlarida ifodalangan edi. 
O'sha vaqtlarda AO'T ning birinchi avlodi yaratilgan bo'lib, ular axborotni 
AO'Tga kirgan maxsuslashtirilgan hisoblash qurilmalari yordamida ishlov 
berish bilan markazlashgan siklik olish bilan ifodalanadi. Bunday 
AO'Tlarning elementlar bazasi diskretli — yarimo'tkazgichli texnika 
bo'ladi. 
261 

---

Texnologik jarayonlarda birinchi avlod AO'Tlar markazlashgan nazorat 
tizimi ko'rinishida foydalanilar edi. Bu AO'T lar kimyoviy-texnologik 
jarayonlarda uning kechishi tarixi va an'anasini aniqlashni qiyinlashtiruvchi 
o'lchash axborotini ifodalashning jadval shakli tufayli, shuningdek, jara-
yonda foydalaniladigan o'lchashlar va boshqarishning shchitli tizimi funk-
siyalarini takrorlash tufayli keng qo'llaniladi. 
AO'Tlarning ikkinchi avlodi XX asr (70-yillar) axborotni adresli 
to'plash, uni AO'T tarkibiga kiruvchi EHM yordamida ishlash va kichik 
hamda integratsiya darajasidagi mikroelektron sxemaning element bazasi 
sifatida foydalanish bilan ifodalanadi. 
AO'T laming hozirgi vaqtda rivojlanayotgan uchinchi avlodi ularning 
tarkibida katta mikrosxemalar, mikroprotsessorli komplekt va mikroEHM 
laming foydalanishi bilan ifodalanib, bu AO'T ning ko'pgina tavsiflarini 
ancha yaxshilashga va axborotni to'plash, ishlov berish hamda saqlash 
jarayonini ma'lum darajada markazlashtirmaslikka imkon beradi. Bu AO'T 
larda mikroprotsessor vositalar hisobiga axborotni olish joyiga maksimal 
darajada yaqinlashtirilgan joylarda, masalan, qarab chiqilgan MPT ichiga 
qurilgan o'lchov qurilmalarida axborot ishlanadi va oraliq saqlanadi. 
Markaziy EHM bunda ancha murakkab va tezkor masalalarni bajaradi. 
Ikkinchi va uchinchi avlod axborot-o'lchov tizimlari yuqorida keltirilgan 
ta'rifga muvofiq AHT ni ifodalaydi. 
Hozirgi vaqtda sanoatda AHK laming bir qancha turlari ishlab 
chiqarilmoqda, ularga AO'T ni yaratish uchun tegishli o'lchov quril-
malarini ulash yetarli. 
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda, texnologik parametrlami 
o'lchash masalasi rostlash va boshqarish masalalari bilan uzviy bog'liq holda 
hal qilinganda AHT lar TJABT doirasida uning tarkibiga kiruvchi 
boshqaruvchi hisoblash mashinalari (BHM) yoki boshqaruvchi hisoblash 
komplekslari (BHK) asosida yaratiladi. TJABT ni tashkil etish o'z 
mafkurasiga ko'ra uchinchi avlod AO'T lari uchun AHK ni tashkil etishga 
o'xshash. 
Zamonaviy AHT va BHK da magistral modul struktura bo'yicha yasalgan 
mikroprotsessorlar, mini va mikroEHM laming keng qo'llanilishi — apparat 
vositalarining ko'payishining soddaligini va AHT yoki BHK hal qiladigan 
masalalarni dasturlash yo'li bilan o'zgartirishga imkon beradi. Buni AO'T 
larining barcha turlari, xususan, axborotni to'plash va ishlov berish 
o'lchov tizimlari, avtomatik nazorat tizimlari, texnik diagnostika va texnik 
shakllarni ajratish tizimlari, asosan, bir xil strukturaga ega bo'lishi belgilab 
beradi, bu struktura umumlashtirilgan ko'rinishda 9.7-rasmda ko'rsatilgan. 
Birlamchi o'lchov axboroti, masalan, kimyoviy-texnologik jarayonning 
(o'lchov obyekti — O'O) parametrlari haqidagi axborot birlamchi o'lchov 
o'zgartgichlari (BO'O') tomonidan ishlab chiqiladi, BO'O' signallari 
262 

---

analogli oraliq o'zgartgichlari blokida (AOO'B) energiyaning shakli va turiga 
qarab bir xillashtiriladi va shakli o'zgaradi (masalan, pnevmatika elektr 
energiyaga aylanadi). Analog-raqamli o'zgartgichlar blokida (ARO'B) bir 
xillashtirilgan analogli elektr kanallar kodga almashtiriladi va raqamli 
qurilmaga (RQ) keladi, bu vazifani zamonaviy AHT da mini yoki 
mikroEHM lar o'taydi. Xususiy hollarda, raqamli qurilmalar sifatida mik-
roprotsessorlar, maxsuslashtirilgan hisoblash qurilmalaridan foydalaniladi. 
AHT da chiqish qurilmasi sifati displey, raqamli indikatorlar, signaliza-
torlar, magnit lenta(tasma)larida to'plagichlar va hokazolardan foydalaniladi. 
Raqamli-analogli o'zgartgichlar (RAO') bloki o'lchanayotgan katta-
liklarni o'zgartirish jarayonida kompensatsiyalovchi ta'sirlarni shakllantirish 
uchun xizmat qiladi. AHT ning barcha funksional (ish) bloklari o'zaro 
standart interfeys qurilmalar (IFQ) orqali birlashtirilishi mumkin. AHT ni 
boshqarish esa, boshqarish qurilmasi (BQ) orqali amalga oshiriladi. Xususiy 
hollarda, AHT ning yuqorida nomlari etib o'tilgan bloklaridan ba'zilari 
bo'lmasligi mumkin. Masalan, agar AHTda chiqish signah kod ko'rinishda 
bo'lgan, yuqorida qarab chiqilgan o'lchov qurilmalaridan foydalanilsa, u 
holda AHT ga AOO'B va ARO'B bloklarini kiritish zarurati qolmaydi. 
Kimyoviy-texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda AHT lar ayni bir 
PO'O' lardan kelayotgan o'lchov axborotlaridan foydalanib, o'lchash, 
nazorat va texnik diagnostika vazifalarini bajaradi. Bu vazifalar AHK dastur 
vositalari bilan amalga oshiriladi. 
AHT ning asosiy vazifalaridan biri — o'lchash axborotini to'plash va 
ishlov berishdir. Bunda AHT ham bevosita, ham bilvosita o'lchashlarning 
bajarilishini, shu bilan birga jarayonning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari 
hisobining bajarilishini ta'minlaydi. 9.2-jadvalda AHT dan bilvosita majmua 
o'lchashlarni bajarishda foydalanishga misollar keltirilgan. 
263 

---

264 

---

9.2-jadvaldagi belgilashlar: 
aP — torayuvchi qurilmada bosimning o'zgarishi (farqi); 
P
r
va T
r
 — gaz oqimining mutlaq bosimi va harorati; 
p
n
 — gazning normal sharoitdagi zichligi; 
p
r
— gazning ish sharoitidagi zichligi; 
p — turbinaning aylanishlari soni; 
S
p
— ish sharoitidagi dinamik qovushqoqlik; 
F
xa
va F
yo
— xomashyo va yonilg'ining massa sarfi; 
t
2
va t
x
— xomashyoning pechdan chiqish va kirishdagi yoki iste'molchi 
issiqlik energiyasining harorati; 
q — yonilg'ining eng quyi massa yonish issiqligi; 
С
r2
va C
ri
— xomashyoning o'zgarmas bosimda pechdan chiqish va 
kirishdagi issiqlik sig'imi; 
T— destruktiv jarayonning o'ziga xos harorati; 
x — kontakt vaqti; 
Q — o'rtacha hajmiy sarf; 
V— reaktor hajmi; 
a — o'zgarmas kattalik; 
C
s
— suyuqlikning issiqlik sig'imi. 
AHT yordamida olingan axborotni operativ statistik va hisobot turlariga 
bo'lish qabul qilingan. 
Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish uchun foy-
dalaniladigan axborot operativ axborot deyiladi. Texnik-iqtisodiy para-
metrlar haqidagi axborot uning muhim qismi hisoblanadi. 
Ko'p marta oichashlar asosida olinadigan va texnologik jarayonning 
sifati haqida uzoq vaqt davomida (bir necha soat, kun, oy) hukm 
yuritishga imkon beruvchi axborotga statistik axborot deyiladi. 
Xomashyo miqdori, sifati va turi, texnologik jarayonning oraliq va 
pirovard mahsulotlari haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan axborot