Nashriyot-matbaaijodiy uyi

9 — N. R. Yusupbekov va boshq. 129 

---

Shunday qilib, difmanometr idish 2 dagi nazorat qilinadigan suyuqlik sath 
H orqali ifodalanadigan bosimlar farqini o'lchaydi: 
(5.12) 
Agar ikkala impulsli naychadagi suyuqlik zichligi Pj va P
2
bir xil va h, = h
2 
bo'lsa, u holda 
(5.13) 
bu yerda p = p,= P
2
. 
(5.12) va (5.13) lardan ko'rinadiki, difmanometrik satho'lchagichning 
ko'rsatishi nazorat qilinayotgan muhitning zichligi o'zgarishi bilan o'zgaradi. 
Agar impulsli naychalarda va zichliklar ayirmasi mavjud bo'lsa, ko'rsatishlarda 
ham xatolik paydo bo'ladi (shu xatolikni yo'qotish uchun impulsli naychalar 
yonma-yon yotqiziladi). Nihoyat, (5.13) ifoda „manfiy" impulsli naychada 
(„—" belgi bilan belgilangan) suyuqlik sathi nazorat qilinayotgan sath //o'zgarishi 
bilan o'zgarmagan holdagina o'rinli. 
Buni ta'minlash uchun shu impulsli naychada muvozanatlashtiruvchi idish 
3 o'rnatiladi. Idish va impulsli naycha satho'lchagich shkalasining boshlang'ich 
belgisi deb qabul qilingan 00 sathigacha suyuqlik bilan to'ldiriladi. 
5.7- rasmda bosim ostida (berk idishlarda) suyuqlik sathini difmanometr 
bilan o'lchash sxemasi ko'rsatilgan. Muvozanatlashtiruvchi idish 4 idishning 
havoli (bug'li) bo'shlig'i 3 ga ulanadi va maksimal sathda o'rnatiladi. Impulsli 
naycha 2 idishning suyuqlikli bo'shlig'iga bevosita ulanadi. Difmanometr 1 bilan 
o'lchanadigan bosimlar farqi AP uchun ifoda difmanometrning musbatli P
x
va 
manfiyli P
2
kameralarida hosil qilinadigan bosimlar orqali osongina topilishi 
mumkin: 
(5.14) 
bu yerda: P, — muvozanatlashtiruvchi idish va impulsli naycha 5 dagi suyuqlik zichligi. P
2 
bosim idishdagi zichligi p
2
bo'lgan suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi impulsli naycha 
2 dagi zichligi P, bo'lgan suyuqlik ustuni h
0
va balandligi A — Я va zichligi P bo'lgan 
idishdagi havo (bug') ustuni gidrostatik bosimlari yig'indisidan iborat: 
(5.15) 
Shunday qilib, difmanometrga ta'sir etadigan bosimlar farqi дP quyidagi 
ifoda bilan topiladi: 
(5.16) 
(5.16) ifodadan ko'rinib turibdiki, satho'lchagich ko'rsatishi h ning 
joriy qiymatigagina emas, suyuqlik zichligiga p, va bug' zichligi p ga ham 
bog'liq, ular esa, o'z navbatida, idishdagi muhitning harorati va bosimiga 
bog'liq. Shuning uchun difmanometrik satho'lchagichning shkalasini hisob-
lash idishdagi ishchi bosimi bo'yicha hisoblanadi. Bundan tashqari, o'lchash 
natijasiga impulsli naychadagi suyuqlik zichligi p, ning o'zgarishi ta'sir etadi, 
130 

---

chunki bu yerda balandligi h bo'lgan ustunning va impulsli naycha 5 ning 
gidrostatik bosimi o'zgaradi, shu bilan bir vaqtda P
x
bosim o'zgarmas bo'lib 
qolishi lozim. Bu atrof-muhit harorati yoki idishdagi muhit harorati 
o'zgarganda sodir bo'ladi. 
Sathni difmanometrlar bilan o'lchash usuli qator afzalliklarga ega: sath-
o'lchagichlar mustahkam, montaj qilish oddiy va ishonchli ishlaydi. Ammo 
ularda bitta jiddiy kamchilik bor: difmanometrlaming sezgir elementi nazorat 
qilinuvchi muhitga bevosita tegib turadi. Agressiv muhitlarning sathini 
o'lchashda bu yo difmanometrlar uchun maxsus materialdan foydalanishni 
taqozo qiladi yoki difmanometrga aktiv muhit kirib qolishdan, masalan, 
impuls naychalariga ajratish qurilmalarini ulash, impulsli naychalami toza 
suv bilan yuvish va hokazodan saqlaydigan difmanometrlarni ulash 
sxemalarini qo'llashni taqozo qiladi. 
Bu kamchilikdan gidrostatik satho'lchagichlardan bir turi — pyezometrik 
satho'lchagichlar mustasnodir. 
Pyezometrik satho'lchagichning prinsipial sxemasi 5.8- rasmdakeltirilgan. 
Bu asboblar zichligi o'zgarmas suyuqlik ustunining bosimini o'lchashga 
mo'ljallangan. Suyuqlik ustunining bosimi uning balandligiga mutanosib 
ravishda o'zgaradi. Pyezometrik satho'lchagichlar turli xil: agressiv, agressiv 
bo'lmagan va qovushqoqligi katta bo'lgan suyuqliklarni ochiq yoki berk 
idishlardagi suyuqliklar sathini o'lchashda qo'llaniladi. 
Suyuqlik solingan idishga pyezometrik naycha 1 tushiriladi va uning ustki 
tomoni manometr 4 bilan parallel qilib havo yoki inert gaz manbayiga ulanadi. 
Unda havoning sarfi drossel 3 bilan cheklanib, rotametr 2 yordamida nazorat 
qilib turiladi. 
Idishdagi suyuqlik sathining berilgan H balandligida pyezometrik nay-
chadan suyuqlik orqali chiqadigan havo pufakchalarining har sekundda 
bittadan chiqishi ta'minlangan bo'lishi kerak. 
131 

---

Suyuqlik sathi ortsa, naychadagi bosim ortadi, undan chiqadigan pufak-
chalar soni kamayadi, suyuqlik sathi kamaysa, naychadan chiqadigan 
pufakchalar soni ortadi. Bosimning bunday o'zgarishini manometr 4 o'l-
chaydi, manometr shkalasi suyuqlik sathiga muvofiq darajalangan bo'ladi. 
Suyuqlik sathi tizimda barqarorlangan bosim bo'yicha topiladi: 
(5.17) 
bu yerdan 
bu yerda: P
X
— idishdagi suyuqliklar ustidagi bosim, P—P
X
bosim manometr 4 bilan 
topiladi. 
Suyuqlik sathini o'lchashda ma'lum sharoitlarda statik elektr toki paydo 
bo'lishi mumkin. Shuning uchun tez alangalanuvchi va portlash xavfi bor 
suyuqliklarni nazorat qilishda inert gaz sifatida karbonat angidrid, azot, 
tutunli gazlar yoki maxsus pyezometrik satho'lchagichlar ishlatiladi. 
Shu turdagi satho'lchagichlar yer osti idishlarida, yonilg'i ballast va 
boshqa sisternalarda, agressiv suyuqliklar va qator boshqa hollarda sathni 
o'lchash uchun keng qo'llaniladi. Bunday asboblar suyuqlikning doimiy 
zichligida ± 1,5 % aniqlik bilan o'lchaydi.