Nashriyot-matbaaijodiy uyi

Suyuqlik tarkibini tahlil qilishning optik usuli. Optik analizatorlarda 
tahlil qilinayotgan suyuqlik tarkibi bilan shu suyuqlik orqali yorug'likning 
tarqalish qonunlari o'rtasidagi bog'lanishdan foydalaniladi. Eritmalarni tahlil 
qilishning optik usullari suyuqliklar optik xossalarining sindirish va 
qaytarish koeffitsiyenti, optik zichligi, qutblanish burchagi va boshqa 
ko'rsatkichlarning tekshirilayotgan modda konsentratsiyasiga bog'liqligiga 
asoslangan. Eng ko'p tarqalgan optik analizatorlarga fotoelektrik refrak-
tometrlar, fotoelektrik kalorimetrlar, fotoelektrik nefelometrlar va fotoelek-
trik polarimetrlar kiradi. 
Refraktometrlarda tahlil yorug'likning bir muhitdan ikkinchi bir 
muhitga o'tishida (bu muhitlarning optik xossalari turlicha bo'lganligi 
sababli) o'z yo'nalishini o'zgartirish xususiyatlaridan foydalaniladi. Agar 
muhitlardan birining optik xossasi o'zgarmasdan qolsa (etalon muhit), 
12 — N. R. Yusupbekov va boshq. 177 

---

ikkinchisining xossasi esa suyuqlikdagi komponentlarning o'zgarishi bo'yicha 
bu komponentning konsentratsiyasini o'lchash mumkin. 
Yorug'lik nurining chetga chiqishini (sinish ko'rsatkichini) aniqlashning 
bir necha usuli mavjud bo'lib, ulardan asosiylari spektrometrik va to'la ichki 
qaytarish usullaridir. 
Spektrometrik usul yorug'lik oqimining nazorat qilinayotgan shisha 
prizmalarda eng kam chetga chiqish burchagi bo'yicha yorug'likning sinish 
ko'rsatkichini aniqlashga asoslangan. 
6.26-rasmda avtomatik refraktometrning prinsipial sxemasi ko'rsatilgan 
bo'lib, unda tahlil qilinayotgan eritma ikki kyuvet 4 va 6 dan iborat 
differensial kyuvet orqali o'tkaziladi. Har ikki kyuvet umumiy devorcha 5 ga 
ega prizmadan iborat. Kyuvet 4 orqali tahlil qilinayotgan eritma o'tkaziladi, 
kyuvet 6 da esa etalon suyuqlik turadi. 
Yorug'lik manba 1 dan Unza 2 va diafragma 3 yordamida yorug'lik polosasi 
a ga o'zgaradi, u ikkala kyuvetdan o'tib, qo'shaloq fotorezistor 7ga tushadi. 
Agar 4 va 6 kyuvetlardagi suyuqliklarning optik xossalari bir xil bo'lsa, 
chiqayotgan yorug'lik oqim b ning yo'nalishi yorug'lik oqimi a ning yo'nalishi 
bilan bir xil bo'ladi. Bu holda har ikki fotorezistor bir xilda yoritilgan va 
ularning qarshiliklari teng bo'ladi. 
Tahlil qilinayotgan suyuqlikning optik xossalari o'zgarganida yorug'lik 
oqimi o'z yo'nalishini ikki marta o'zgartiradi: etalon kyuvet 6 ga kirishda va 
undan chiqishda. Nurning v yo'nalishda siljishi natijasida pastki rezistorning 
yoritilganligi oshadi, yuqorigi fotorezistorniki esa kamayadi. Fotorezistorlar 
qarshiligining o'zgarishi ko'prik sxema yordamida o'lchanadi. 
Yana bir keng tarqalgan turlaridan biri avtomatik refraktometrlar bo'lib, 
ularning ishlashi to'la ichki qaytarish hodisasiga asoslangan. 
Refraktometrlar benzin, kerosin, xlorid va nitrat kislotalari, spirtlar va 
boshqa suyuqliklarni tahlil qilishda qo'llaniladi. Ba'zi refraktometrlar kyuve-
tining tuzilishi ulardan agressiv, zaharli, polimerlanadigan va yuqori haroratli 
muhitlarni tahlil qilishda foydalanishga imkon beradi. Miqdor jihatdan tahlil 
qilishning kalorimetrik usuli rang qo'shilgan eritmalarning ulardan o'tadigan 
yorug'lik oqimini bir xilda yutmasligiga asoslangan. Miqdoriy nisbatlar 
Lambert-Ber qonuniga muvofiq aniqlanadi.