Nashriyot-matbaaijodiy uyi

r
va J
t
 — tegishlicha ish va 
taqqoslash kanallaridan o'tgan 
nurlanish oqimlarining jadalligi. Signal kuchaytirgich 5 dan kompensatsion 
pona 3 va o'lchash asbobi 7 bilan kinematik bog'langan reversiv dvigatel 
6 ga tushadi. Signalning fazasiga qarab, reversiv dvigatel har ikki kanaldagi 
oqimlarning jadalligi bir xil bo'lmaganiga qadar ponani suradi; bu yerda signal 
nolga teng bo'ladi. Kompensatsion ponaning vaziyati tahlil qilinayotgan 
muhitning konsentratsiyasining o'lchovi bo'ladi. Shkalaning nol nuqtasi 
zaslonka 8 bilan o'rnatiladi. Shkalaning o'lchov chegarasi kompensatsion 
ponaning yo'lini o'zgartirish bilan amalga oshiriladi. 
Suyuqlik analizatorlarida P- nurlanishdan foydalanilganda o'lchashning 
ikki usuli — suyuqlikning P- nurlanish tutamini susaytirish va uning 
qaytarilishi qo'llanilishi mumkin. Birinchi usul tahlil qilinayotgan muhitdan 
o'tgan P- nurlanish jadalligini o'lchashga, ikkinchi usul tahlil qilinayotgan 
muhit qaytargan P- nurlanish jadalligini o'lchashga asoslangan. Ikkinchi usulda 
radioaktiv manba va nurlanish detektori nurlanish bevosita detektorga 
tushmaydigan qilib o'rnatiladi. 
P va j- nurlanishlardan foydalanish uchta va undan ortiq komponentli 
suyuqliklar tarkibini tahlil qiladigan analizatorlar yaratishga ham imkon 
beradi. Uch komponentli suyuqliklarni tahlil qilish uchun, masalan P-
zarralar tutamlarining zaiflanish va qaytarilish koeffitsiyentlarini ayni bir 
vaqtda o'lchashdan foydalanish mumkin, chunki bu samaralar energiyalari 
yetarli darajada turlicha bo'lgan yumshoq j- nurlanish tutamlarining tarkibiga 
turlicha darajada bog'liq bo'ladi. 
6.4- §. SUYUQLIKLARNING ZICHLIGINI O'LCHASH 
Moddalarning zichligi texnologik mahsulotning sifatini, ba'zi hollarda esa 
tarkibini ham xarakterlovchi asosiy parametrlardan hisoblanadi. Zichlikni 
avtomatik o'lchash asboblari kimyo, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoq-
laridagi bir qator jarayonlarni avtomatlashtirishdagi muhim vositalardan 
hisoblanadi. Masalan, bug'latuvchi qurilmalar, absorber, distillatsion, 
rektifikatsion va boshqa uskunalarni nazorat qilish hamda boshqarishda 
185 

---

zichliklarni uzluksiz o'lchab turilish talab qilinadi. Ba'zi ishlab chiqarishda 
suyuqliklarning zichligi erigan modda konsentratsiyasini aniqlash maqsadida 
o'lchanadi. 
Modda massasining hajmiga nisbati zichlik deyiladi, ya'ni 
(6.29) 
bu yerda: p — zichlik, kg/m
3
; m — moddaning massasi, kg; V— modda hajmi, m
3
. 
Suyuqlikning zichligi haroratga bog'liq va normal (20 °C) haroratda 
quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: 
(6.30) 
bu yerda: P
t
— suyuqlikning ishchi haroratidagi zichligi, kg/m
3
; p — suyuqlik hajmiy 
issiqlik kengayishining o'rtacha koeffitsiyenti, 1/°C; t — suyuqlik harorati, °C. 
Sanoatda suyuqlikning zichligini o'lchash uchun qalqovichli, vaznli, 
gidrostatik va radioizotopli zichlik o'lchagichlar ko'p qo'llaniladi.