Nasimxon rahmonov

Qadimgi mif va afsonalar
Reja:

1. 
   Mif nima?
   
2. 
   Mif og‘zaki adabiyotning shakli sifatida.
   
3. 
   Mif - ibtidoiy insonning fikrlash darajasini ko‘rsatuvchi omil.
   
4. 
   Kosmogonik mif
   
5. 
   “Oltun yorug‘”da Umay kulti.
   

Kalit so‘z va terminlar: ko‘hna badiiy tafakkur, mif, afsona, adabiy jarayon, muqaddas afsonalar, etiologik mif, kosmogonik mif, antropogonik mif, urxun-enisey yodgorliklari.

Qadimgi davrdagi adabiy yodgorliklar sifatida qadimgi mif va afsonalarni nazarda tutamiz. Talabalar avvalo mif va afsonalar haqida o‘zlarining tasavvur tushunchalarini, kollej va litseyda bular haqida olgan bilimlarini yana bir bor jonlantirishlariga imkon berish va o‘qituvchi tomonidan “Mifni qanday tasavvur qilasiz?” “Afsonani-chi?” kabi savollarni o‘rtaga tashlashi va talabadan javob kutishi lozim. Agar shu savollar berilmasa va talabalarning bu adabiy jarayon haqidagi tasavvurlarini o‘qituvchi etarli anglay olmasa, talaba uchun bu dars zerikarli, avvalgi ta’lim bosqichida o‘rganganlarining qaytarig‘i bo‘lib qolishi mumkin.

“Mif nima?” degan savol har doim ko‘ndalang bo‘lib turadi. Mif, sodda qilib aytganda, olamning yaratilishi, insoniyatning kelib chiqishi, shuningdek, xudolarning, qahramonlarning paydo bo‘lishi, ularning faoliyati haqidagi badiiy, sodda va ko‘pincha g‘alati ko‘hna badiiy tafakkur mahsuli bo‘lgan parchadir. Mif yunoncha so‘z bo‘lib, “afsona”, “rivoyat” ma’nolarini bildiradi. Ammo mifni afsona bilan bir deb qarab bo‘lmaydi. Mif badiiy tafakkurning eng kichik, sodda, epik syujetga ega bo‘lmagan ilk badiiy shaklidir. Mif adabiy jarayonning birinchi bosqichidir. YOki quyidagi ta’rif mif bilan afsonani yanada aniqroq farqlashga, ular o‘rtasidagi ayirmani yanada tushunarli qilib ko‘rsatishga xizmat qiladi: “Miflar - biz hozirda afsona deb ataydigan muqaddas rivoyatlar xarakterini qabul qiladi, Mif bilan afsona o‘rtasidagi farq tushunarli: mif – tafakkurning beixtiyor shaklidir, afsona – ongli ijodning mahsulidir”.⁹ Miflar muqaddas afsonalar ”Adabiy jarayon tushunchasini kengroq tushunish talab etiladi. Insoniyat mif yaratishni maqsad qilib qo‘ymaydi, balki ma’lum kultlar, udumlar. urf-odatlarni bayon qilish natijasida miflarning ayrim turlari kelib chiqadi, Bular ko‘proq totemistik miflarga, etiologik miflarga (yana qaysilariga?)tegishli.
Badiiy adabiyotning ilk ko‘rinishi – og‘zaki shakli mifdan boshlangan. Mif qaysidir xalqlarda yozma shaklda saqlanib qolgan bo‘lishi ham mumkin. Masalan, SHarqdagi aksariyat yozma manbalar – shumer, misr, bobil, xet kabi qator qadimiy xalqlarning yozma yodgorliklaridan bir qator miflar bizgacha etib kelgan. Jumladan, yaratilish (ismlarning, udumlarning, buyumlarning paydo bo‘lishi haqidagi etiologik miflar, yoki olamning paydo bo‘lishi haqidagi kosmogonik miflar; insonning paydo bo‘lishi haqidagi antropogonik miflar - bu har uchala mif turi arxaik miflarning asosiy mazmunini tashkil qiladi) haqidagi miflar yuqorida aytib o‘tilgan xalqlarning deyarli hammasida bor. Zotan, miflarni qiyosiy-tarixiy o‘rganish asosida olimlar shunday xulosaga keldilarki, dunyodagi ko‘pchilik xalqlarning miflarida bir qator mavzular va motivlar takrorlanadi. Masalan, yuqorida aytilgan uchala mif turini madaniy rivojlangan xalqlarning hammasida uchratish mumkin.
Ibtidoiy jamiyatda mif olamni tushunish va anglashning asosiy usuli bo‘lgan edi. SHuning uchun mif ijod qilish insoniyatning madaniy taraqqiyotida muhim hodisa hisoblanadi. Bu jarayon hamma mif turiga aloqador. Ayni paytda mif shunchaki qisqa matndan iborat poetik parcha bo‘lib qolmay, u yaratilgan davrdagi olamni his qilish va olamni anglashni ifodalaydi. Inson ilk yaratilgan davrdan boshlab atrofga ta’sirini bildirib qolmasdan, “idrokli inson” sifatida olamni anglab etishiga to‘g‘ri kelgan. Demak, mif idrokli insonning aqliy faoliyati mahsuli. Mif orqali inson ibtidoiy holda bo‘lsa ham, olamni ilmiy bilishga harakat qilgan.
Mif - ibtidoiy insonning fikrlash darajasini ko‘rsatuvchi omil. Ibtidoiy inson o‘zini tabiiy olamdan aniq ajrata bilmagan, shu bois tabiiy ob’ektlarga o‘z insoniy xususiyatlarini ko‘chiravergan – tabiiy ob’ektlar inson kabi hayot kechiradi, insoniy his-tuyg‘ulari bor, ongli, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan xo‘jalik faoliyatini yuritadi, deb bilgan. SHuningdek, inson ibtidoiy bosqichda mavhum fikrlashni bilmagan. Mifning barcha turlari manbai ana shu fikrlashda. Fetishizm, animizm va totemizm kabi inonch-e’tiqodlar ham aslida atrof muhitni “insonlashtirish”dan kelib chiqqan.
Turkiy miflar ham ayni shu xususiyatlar va jarayonlarni bosib o‘tgan. Qadimgi turkiy miflarning manbai urxun-enisey yozma yodgorliklari va qadimgi xitoy yilnomalarida, ayrim arab, fors va boshqa manbalarda saqlanib qolgan. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklardan Kultigin bititoshining birinchi misrasida olamning va insoniyatning paydo bo‘lishi haqidagi mif mavjud: Uza ko‘k tangri asra yag‘iz yer qilintuqta akin ara kisi o‘g‘li qilinmis. Kisi o‘g‘linta uza achum apam Bo‘min qag‘an, Istami qag‘an o‘lurmis, o‘luripan turk bo‘dunin alin to‘rusin tuta birmis, ita birmis – YUqorida ko‘k osmon, ostda qora er qilinganda. Ikkovining orasida inson bolasi yaratilgan. Inson bolasi ustidan ota-bobom Bo‘min xoqon, Istami xoqon o‘tirganlar, o‘tirib, turk xalqining davlatini, qonun-qoidalarini ushlab turgan. rioya qilib turgan.
Qadimgi turkiylar erni - ona, osmonni – ona deb tasavvur qilganlar. Kul tigin bitigtoshidan olingan bu parcha kosmogonik mifning namunasidir. Bilga xoqon bitigtoshining boshlanmasida ham aynan shu mif aynan takroranadi.
YOdgorlikning boshlanmasidagi mif turkiy eposlarning boshlanmasida ham uchraydi. Kultigin bitigtoshi boshlanmasi qadimgi turkiy qavmlarning tarixiy voqealardan oldingi (doistoricheskiy period) mifologik tasavvurlari va inonch e’tiqodlarining manzarasini yaratadi.
Moyun chur bitigtoshining boshlanmasi Kul tigin va bilga xoqon bititoshlariniki singari mif bilan boshlanadi: Tangrida bo‘lmish, il itmish bilga qag‘an (1) – Tangridan bo‘lgan, davlatni barpo qilgan dono xoqon.
Kul tigin. Bilgan xoqon va Moyun chur bitigtoshlarining boshlanmasida afsonaviy epik ruhning borligiga sabab shuki, epik zamonning asosini mif tashkil qiladi. Mualliflarning maqsadi ilk davrdagi turkiy qavmlarning tarixini hikoya qilishdir. Tarixiy voqealar va mif bir birini to‘ldiradi.¹⁰ Mifning tarixiy voqealarni tasdiqlash uchun kiritilishi ayni ana shu o‘rinda o‘z ifodasini topadi. Mazkur mif kosmogonik miflarning namunasidir.
(Qadimgi turkiy yodgorliklar mifologik tizimida jazo? SHunday sarlavha kerakmi?)
Qadimgi turkiylarning kosmogonik mifologiyasida quyosh va oy timsoli ham alohida ahamiyatga ega. Xususan, tongda chiqayotgan quyosh muqaddas sanalgan. Xoqon qarorgohining darvozasi sharqqa – quyosh chiqadigan tomonga qarab qurilgan. Xitoy yilnomalarida boshqa muqaddas sanalgan samoviy jismlar qatorida “etti sayyora”ni ham eslanadi. Urxun bitigtoshlarida er makon sifatida tasavvur qilingan bo‘lib, to‘rt tomon va to‘rt burchak bilan chegaralangan: To‘rt bulung qo‘p yag‘i armis (Ktu 2) – To‘rt tomon butunlay dushman ekan; YOki tomonlar aniqlashtiriladi: O‘ngra qitaniyda, bariya tabg‘achda, quriya qurdanta, yiraya og‘uzda, aki uch bing sumuz, kaltachimiz bar mu na? (To‘n., 14) – SHarqda qitaniyga, janubda tabg‘achga, g‘arbda qurdanga, shimolda o‘g‘uzga ikki uch ming lashkarimiz (bilan) boraylikmi?
Urxun bitigtoshlarida SHarqdagi ko‘p xalqlarda tarqalgan To‘fon haqidagi mif singari motivlarga ham duch kelamiz. “To‘fon haqidagi mif”ning motivi insoniyatni to‘fon orqali qirib tashlash haqida xudolarning qaroridir. Xudolarning bu qarorga sabab – insoniyatning gunohkorligidir. SHumerlarda, bobil xalqida To‘fon haqidagi mif deyarli bir. Musoning “Ibtido” kitobida To‘fon voqeasi ma’lum. Insoniyatni er yuzidan qirib tashlash uchun vosita faqat suv emas, boshqa vositalar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, “Avesto”da qahraton qish SHarq mifologiyasidagi to‘fon singari vazifani bajaradi – Xo‘rmuzd yaqinlashib kelayotgan qattiq sovuq er yuzida jamiki tirik jonzotni qirib tashlashi haqida Yimani ogohlantiradi. Haqiqatan, Yima bir uy qurib saqlab qolgan nabotot va hayvonot namunalaridan boshqa jamiki jnzotlarni va o‘simliklarni sovuq qirib tashlaydi. “Avesto”da bu qirg‘inning sababi nima? Zardusht aytadiki, Yimaning gunohkorligi tufayli insoniyat abadiy yashash huquqidan mahrum bo‘ldi.
Xuddi shu singari mifning motivini Kul tigin bititoshida ko‘rish mumkin. Bilga xoqon turkiy qavmlarga nasihat qilar ekan, davlatning yo‘q bo‘lib ketishiga ularning o‘zlarini sababchi qilib ko‘rsatadi, shu bilan birga, Tangri (xudo va osmon) ularning qilgan gunohlari – boshboshdoqlik, xoqonlarning yo‘l-yo‘riqlariga itoat qilmaganlari va o‘zboshimchaliklari uchun jazolaganiga ham ishora qiladi: Turk o‘g‘uz baglari boduni asiding! Uza tangri basmasar, asra yir talinmasar, turk bo‘dun, ilingin, to‘rungin kim artati? (Ktu 22) – Ey turk o‘g‘uz beklari, xalqi, eshiting! YUqorida osmon bosmagan bo‘lsa, pastda er yorilmagan bo‘lsa, ey turki xalqi, davlatingni, qonun-qoidalaringni kim yo‘q qildi?
Mazkur mif ham, turkiy qavmlar qilgan gunohlari evaziga xudolar (Tangri, er) tomonidan jazolangan degan, xulosaga olib keladi. SHarq xalqlaridagi umumiy motiv – insoniyatning gunohlari uchun xudolar tomonidan jazolanishi voqeasi o‘zaro ta’sir orqali yuz bergan bo‘lishi mumkin.
Irq bitigida kosmogonik mifning bu turdagi ko‘rinishi yaxshi saqlangan: “YUqoriga tuman tushdi, pastda chang ko‘tarildi. Qush bolasi yurib yo‘lidan adashdi, kiyik bolasi yugurib yo‘lidan adashdi. Odam bolasi yurib yo‘lidan adashdi. YAna Tangri sharofati bilan uchinchi yilda butunlay eson-omon ko‘rishdilar, juda xursand bo‘lar, sevinar der. SHunday bilinglar6 yaxshidir bu”(Ib.15). Qush bolasining yo‘ldan adashuviga, kiyik bolasining yo‘ldan adashuviga va insonning yo‘lidan adashuviga sabab gunohkorligidir. Bu mif bo‘lgani uchun tafsilotlar bayon qilinmagan. Albatta, Tangri tomonidan jazolanishi aniq. Gunohdan qaytganlari uchun Tangri ularga marhamat qilgan.
Tangri (xudo) – turkiy mifologiyada keng tarqalgan timsol. U himoyachi, insoniyatni dushmandan, yovuz kuchlardan saqlovchi timsol. Ko‘proq ruhiy ma’noga ega bo‘lib, yuqori olamni tashkil qiladi. Quyidagi parcha shu ma’no va vazifani aniq tavsiflaydi: “Tabg‘ach qag‘anqa yag‘i bo‘lmis, yag‘i bo‘lip, itinu yaratinu umaduq, yana ichikmis. Buncha isig kuchig birtukgaru saqinmati. “Turk bo‘dun o‘lurayin, urug‘siratayin”, tip armis, yo‘qadu barir armis. Uza turk tangrisi, turk iduq subi yiri ancha timis: “turk bo‘dun yo‘q bo‘lmazun”, tiyin, “bo‘dun bo‘lchun, tiyin”, qangim Iltaris qag‘anig‘, o‘gim Ilbilga qatunig‘ Tangri to‘pasinta tutup yo‘garu ko‘turmis arinch. Qangim qag‘an yiti yigirmi arin tashiqmis, tashra yo‘riyur, tiyin, ku asidip baliqdaqi tag‘iqmis, tag‘daqi inmis, tirilip yatmis ar bo‘lmis. Tangri kuch bartuk uchun qangim qag‘an susi bo‘ri tag armis, yag‘isi qo‘ny tag armis, ilgaru, qurig‘aru sulap tirmish...” (Ktu 9-12) – Tabg‘ach xoqoniga dushman bo‘ldi, dushman bo‘lib, quvilib, o‘zini tiklashga umid qilib, yana taslim bo‘libdi. SHuncha mehnatini, kuchini sarf etganini andisha qilmay, Tabg‘ach xoqoni “turk xalqini o‘ldirayin, urug‘ini qoldirmayin”, der ekan, uni yo‘qotib borayotgan ekan. YUqorida turk tangrisi, turkning muqaddas suvi eri shunday degan ekan: “Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin”, deb “xalq bo‘lsin”, deb otam Eltarish xoqonni, onam Ilbilga xotunni Tangri tepada tutib, yuqori ko‘targan ekan. Otam xoqon o‘n etti yigiti bilan toqqa chiqib ketgan, tashqarida yuribdi, degan xabarni eshitib, shahardagi toqqa chiqibdi, tog‘dagilar pastga tushibdi, yig‘ilib, etmish jangchi bo‘libdi. Tangri kuch bergani uchun, otam xoqonning qo‘shini bo‘riday ekan, dushmani qo‘yday ekan, sharqqa, g‘arbga qo‘shin tortgan ekan...
Mazkur parchadagi Tangri so‘zi “xudo” ma’nosida qo‘llangani bois, turk xalqining asirlikdan qutulishi, muvaffaqiyatlari, dushman ustidan g‘olib kelgani Tangriga, ya’ni xudoga bog‘liq qilib qo‘yilgan. Turk xalqini Tangri, shuningdek, er-suv o‘limdan – er ostidan qutqarib, yuqoriga – uchinchi qavat olamga ko‘tardi, Eltarish xoqon o‘n etti yigitni butun boshli lashkarga aylantirgan ekan, bu ham Tangrining himoyasi ostida bo‘ldi. Eltarishning qo‘shinini bo‘riday va dushmanning lashkarini qo‘yday qilgan ham Tangridir. “xudo” ma’nosida qo‘llangan Tangri bilan “osmon” ma’nosida qo‘llangan tangrini mualliflar juda yaxshi farqlaganlar – ko‘k so‘zi faqat osmon ma’nosidagi tangri so‘ziga nisabatan qo‘llangan; “xudo” ma’nosidagi Tangri so‘zi oldidan “ko‘k” so‘zi ishlatilmaydi. “Osmon” ma’nosidagi tangrigina qadimgi turkiy mifologiyada ota deb tasavvur qilingan. Muallif Yo‘llig‘ tigin ham. Qolaversa, jamiki turkiy qavmlar “xudo“ va ”osmon” ma’nosidagi tangrilarni yaxshi farqlaganlar, balki Tangrining xudoga aylangani haqida mif bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Zotan, bu bitigtoshlarda “xudo” ma’nosidagi Tangri ruhiy ma’no ifodalab, u haqdagi mifologik tasavvur saqlangan, xolos. Tangri haqida mifga ishora qiladigan bir dalil bor. Bu – Irq bitigining birinchi hikoyasidagi Tinsi timsolidir. Tinsi – xitoy podshohining unvonidir. Qadimgi turkiy qavmlarning tasavvuriga ko‘ra, odam tushida Tinsini ko‘rsa, hayotda muvaffaqiyatga erishar ekan.
Tangri (xudo)ning qadimgi turkiy mifologiyada, himoyachi vazifasidan tashqari, yana jazolovchi vazifasi ham bor: Tangri ancha timis irinch: “qan birtim”. (Qaningin) qo‘dip ichikding, ichikduk uchun tangri “ol” timis, arinch, turk bodun olti, alqinti, yo‘q bo‘lti (To‘n., 2-3) – Tangri shunday degan, shekilli: “xon berdim”. (Xoningni) qo‘yib, taslim bo‘lding, taslim bo‘lganing uchun Tangri “o‘l” degan, shekilli, turk xalqi o‘ldi, zaiflashdi, yo‘q bo‘ldi.
O‘z xonidan yuz o‘girgan turkiy qavmlarni Tangri qattiq jazoga yo‘liqtirdi – o‘limga, yo‘qolib ketishga mahkum qildi, ularni shu yo‘l bilan jazoladi.
Qadimgi turkiy bitigtoshlarning mifologik tizimida Umay kulti ham bor. Bu kult onalarni va bolalarni himoya qiluvchi iloh. Qadimgi turkiylarda Tangri (xudo)ning umr yo‘ldoshi deb tasavvur qilingan. Tangri, Umay, iduq yir sub basa barti arinch (To‘n., 38) – Tangri, Umay, muqaddas er-suv mag‘lub qilib bergan, shekilli.
Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘atit-turk” asarida Umay haqida to‘xtalib, quyidagicha izohlaydi: “umay – yo‘ldosh; (Tuqqan xotinlar qornidan chiqadigan narsa). Uni bolaning qornidagi hamrohi – yo‘ldoshi deyiladi. SHunday maqol ham bor: Umayqa tabinsa, o‘g‘ul bo‘lur – kimki umayga xizmat qilsa, u o‘g‘il ko‘radi, demakdir. Xotinlar yaxshilik kutadilar”. Mahmud Koshg‘ariyning Umay haqida bergan ma’lumoti shundan iborat. Qadimgi davrlardan tortib XX asrning boshlariga qadar Umay bolalarni asrovchi iloh sifatida xalq orasida yashayvergan. Ayrim turkiy xalqlar mifologiyasida, masalan, xakas, shor, beltir xalqlarida Imay tarzida ham qo‘llanadi. Mahmud Koshg‘ariyning ko‘rsatishicha, tubutlar onani uma deb aytar ekanlar, shuningdek, uyga kelgan mehmonni ham uma der ekanlar (Devonu lug‘atit-turk, 1 jild, 118-bet). Umay\Imay kultining ma’no va vazifalari ko‘p. SHu bois ayrim olimlarning, Umay eron mifologiyasida Xumoydan kelib chiqqan, degan fikrlari o‘zini oqlamaydi. Xumoy qushi soyasini insonga solganda, inson baxtli bo‘lar ekan. Umay kulti Sibir turkiy xalqlarida keng ma’noda ishlatiladi. Umay bu xalqlarda faqat bolalarni himoya qiluvchigina emas, balki bolalarning jonini oluvchi sifatida ham talqin qilingan.¹¹
Turk-budda mifologiyasida Umay kultining turkiy yozma yodgorliklaridan va udumlaridan keskin farq qiladigan jihatlari bor. “Oltin yorug‘”da buning namunasini ko‘ramiz. Buddaviylik aqidasiga ko‘ra, “qayta tug‘ilgan” jonzotlar, shu jumladan, insonlar ham, bo‘disatvga aylanadilar, ya’ni komillikka erishadilar. Jonzotlarning bu jarayonni bosib o‘tishlarini Zervan jonzot bolalariga quyidagicha uqtiradi: “(Ey)olamni, eru suvni muhofaza etuvchilar! Sizlar shuni bilinglar: foyda, manfaat keltirgani jamiki jonzotlar bolalariga, el-ulusga boshchilik qilish qonuni bilan so‘ragan bo‘lsangizlar, ijozat bering, uni endi men (sizlarga) aytayin. Diqqat bilan eshitinglar: ilgari qilgan yaxshi ishlar tufayli tangri zaminida tug‘ilganda tangri xoni bo‘ladilar. Qachon qayta tug‘ilib, insonlar orasiga tushganda, insonlar xoni bo‘ladilar. Hukmronlik qiluvchi o‘z qudrati, irodasi bilan jamiki jonzotlar(ni) birgalikda muhofaza qiladilar. SHundan keyin xavf-xatarsiz ona qorniga kiradilar. Qachon kirsalar ona qorniga, Umay onaday u erda ham tangrilar muhofaza qiladilar. Tug‘ilsa, ham insonlar (orasi)da –insoniyat erida ko‘p izzat-hurmatli bo‘lmoqdan uni tangri deb aytadilar” (V111 28a/20-28b/21).
“Oltin yorug‘”dan keltirilgan bu parchada Umay ona kulti diqqatga sazovor. Garchi “Oltin yorug‘” sanskritchadan xitoychaga va xitoychadan qadimgi turkiyga tarjima qilingan bo‘lsa ham (1X asr oxirida), Umay kulti tarjima jarayonida kiritilganini ta’kidlash darkor. Parchadagi Umay ona kulti buddaviylikning aynan “qayta tug‘ilish” aqidasiga moslashtirilgani uchun uning yana bir xususiyati namoyon bo‘lgan. Umay ona “Oltin yorug‘”da “qayta tug‘iladigan”larni muhofaza qiluvchi iloh deb talqin qilingan.
Umuman olganda, qadimgi turkiy miflarning ildizlari juda ko‘hna, ishonchli manbalarda saqlangani bilan diqqatga sazovor. Qolaversa, turkiy miflar o‘zlikni anglashning bitta omili, shu bois bu miflar ajdodlarimizning ma’naviy hayotida muhim rol o‘ynagani shubhasiz.