Natural xoʻjalik

Iqtisod Nazariya

3-mavzu: Bozor, Talab va taklif

1.Natural ishlab chiqarish deganda nimani tushunamiz?

Natural xoʻjalik — oʻz ehtiyojlarini oʻzi yaratgan mahsulot va xizmatlar bilan qondiradigan xoʻjalik. Natural xoʻjalik qoʻl mehnatiga asoslanadi, mehnat unumdorligi past boʻlgan koʻhna mehnat qurollari ishlatiladi. Natural xoʻjalikning kengayishi yangi resurslarni jalb etish, Mas, yangi yerlarni ochib, ekin maydonlarini kengaytirish, mollar sonini koʻpaytirish, ishlovchilar sonini oshirish orqali amalga oshiriladi.

Natural xoʻjalik sharoitidagi iqtisodiy munosabatlar ham sodda boʻladi, ular uzok, vaqt, hatto asrlar davomida, hech bir oʻzgarishsiz saqlanib qoladi. Mac, Oʻrta Osiyoda yerlarni ogʻzaki kelishuv asosida ija-raga berish, ijara haqini hosilning bir qismidan olish, hosildan kafsan tarqatish kabi munosabatlar uzoq saqlangan. Natural xoʻjalikning eng muhim belgisi uning bozordan ajralgan boʻlishidir.

Bu xoʻjaliqda pul munosabati boʻlmaydi, yaratilgan mahsulotni xoʻjalikning oʻzi xonaki qayta ishlaydi. Mas, natural chorvador xoʻjaligida jundan matolar, gilam, palos va kigizlar, teridan esa oyoq kiyimlari, poʻstin tayyorlanadi. Natural xoʻjalik ibtidoiy davr va oʻrta asrlarda rivoj topgan. Tovar xoʻjaligiga asoslangan bozor munosabatlariga oʻtilgach, u oʻz ahamiyatini yoʻqotadi.

Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi Natural xoʻjalik miqyosini qisqartiradi, soʻngra amalda toʻliq siqib chiqa-radi. Lekin uning ayrim unsurlari jahon iqtisodiyotida saqlanib kelmoq-da. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda uning ahamiyati katta emas Aholi turmush darajasi past, ilmiy-texnika potensiali yuqori boʻlmagan, ij-timoiyiqtisodiy munosabatlar rivojlanmagan mamlakatlarda Natural xoʻjalik oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, uy-joy qurilishi, hunarmandchilik va boshqalarda ham muayyan rol oʻynab kelmoqda.

Natural xoʻjalikning ayrim koʻrinishlari 21-asr boshlarida ham Osiyoning togʻli hududlarida, Afrika va Lotin Amerikasining (Amazonka) oʻrmonzor va chakalakzorlarida ovchilik va terimchilik bilan shugʻullanadigan qabilalarda saqlanib qolgan

2. Tovar ishlab chiqarish paydo bo’lishi va rivojlanishi to’g’risida nimalarni bilasiz?

 ishlab chiqarish.iqtisodiy faoliyatning moddiybuyum shaklidagi har qanday mahsuloti; 2) sotuvchilar va xaridorlar oʻrtasida oldisotdi, bozor munosabatlari obʼyekti. T. bozorda sotish, ayirboshlash uchun va shu orqali boshqalarning ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqariladigan mehnat mahsulotidir. T. faqat modsiy shaklga ega boʻlmay, u turli xizmatlar, maʼnaviy neʼmatlar va boshqa koʻrinishlarda ham boʻlishi mumkin. T. shaklini olgan mahsulot ikki yoqlama xususiyatga ega boʻlishi, yaʼni bir tomondan, u faqat sotish uchun ishlab chiqarilgan, ikkinchidan, kishilarning bironbir ehtiyojini qondira olishi kerak. Iqtisodiyotda T.ning bu ikki yoqlama xususiyati — isteʼmol qiymati, uning mehnat mahsuli ekanligi qiymat tarzida oʻrganiladi.

T.larning isteʼmol qiymati ularning boshqa tovarlar bilan almashtirish imkonini beradi. Shuning uchun tovar ishlab chiqaruvchilarni tovarning almashuv qiymati qiziqtiradi. Tovarlarni sotishdagi ularning narx koʻrsatkichi almashuv qiymatini koʻrsatadi. T.ning almashuv qiymati — biror turdagi isteʼmol qiymatning boshqa turdagi isteʼmol qiymatga ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatdir. Tovarlarning almashuv qiymatiga qarashlarda turlicha taʼlimotlar mavjud boʻlib, ulardan biri "qiymatning mexnat nazariyasi" deb nom olgan. Bu nazariya asoschilari A.Smit, D. Rikardo, U.Petti va boshqa fikricha, tovarlarning tabiiy xususiyatlaridan birortasi — ogʻirligi, shakli, hajmi kabilar almashuv qiymatiga asos boʻla olmaydi, uning asosini tovarga sarflangan mexnat, almashishning zarur shartini esa ayirboshlanadigan tovarning har xil isteʼmol qiymatlari (xususiyatlari) tashkil etadi. Lekin har xil tovarlarning isteʼmol qiymati sifat jihatidan turlicha boʻlishi mumkin. Bu qarash tarafdorlarining fikricha, tovarlarni miqdor va sifat jihatlardan solishtirish, yaʼni barobarlashtirish asosi faqat unga sarflangan mehnat boʻlishi mumkin. T.da mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashkil qiladi.

Avstriya iqtisodiyot maktabi namoyandalari fikricha, ayirboshlash mutanosib tovarlarning isteʼmol uchun qay darajada foydaliligi, yaʼni nafliligi (qarang Naflshshk) bilan belgilanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida T.da gavdalangan mexnat va uning nafliligi T. qiymatini vujudga keltiradi.

3. Tovar bilan mahsulotning bir-biridan farqi nimada?

Tovar va mahsulot

Tovar va mahsulotlar bir-biriga o'xshash, shuning uchun ular ikkalasi ham biznes maqsadlariga erishish uchun sotiladigan mahsulotlardir. Shu bilan birga, tovarlar va mahsulotlar ularning xususiyatlari, olinishi mumkin bo'lgan narxlar va sotiladigan maqsadli auditoriyalarda farq qiladi. Bugungi raqobatbardosh bozor sharoitida tovarlar va mahsulotlar o'rtasidagi farqni va kompaniyalar qandaydir bir sohada samarali raqobat qilish uchun mahsulotlarni qanday farqlashini tushunish kerak. Keyingi maqola tovarlar va mahsulotlar o'rtasidagi tafovut haqida aniq ma'lumot beradi va ikkalasi o'rtasidagi farqni tasvirlaydi.

Tovar nima?

Tovar deganda juda asosiy va ajralib turmaydigan mahsulotning umumiy shakli tushuniladi. Tovarlarga misollar orasida shakar, bug'doy, mis, bio yoqilg'i, qahva, paxta, kartoshka va boshqalar kiradi. Tovar - bu farqlanmaydigan mahsulot, chunki har bir tovar bir-biriga teng bo'lib, uni ajratib bo'lmaydi. Masalan, mis tovardir, chunki mis kabi metallarni farqlash mumkin emas, chunki ularning barchasi tengdir. Biroq, elektr stereo tizimlari kabi misdan yasalgan ba'zi bir buyumlar mahsulotdir, chunki ularni tovar, sifat, tovush tizimi va boshqalar bilan farqlash mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, chunki tovarlar bir-biridan farqlanishi mumkin emas, tovarlar uchun narx hamma uchun teng bo'ladi.

Mahsulotlar nima?

Boshqa tomondan, mahsulot tovar uchun ko'p jihatdan farq qiladi, chunki mahsulot tashqi ko'rinishi, hissi, hidi, sifati va h.k. bo'yicha farqlanishi mumkin. Masalan, kofe loviya tovar bo'lib, uni farqlab bo'lmaydi. Shu bilan birga, kofe lattalari va kappuchinlar, kofe mochalari va boshqalar kabi qahva loviyalari yordamida tayyorlangan ichimliklar, chunki ular ta'mi, sifati va brendi bo'yicha bir-biridan farq qiladi. Bir mahsulot uchun narxlar ham o'zgaradi, chunki ularni farqlash mumkin va qo'shimcha qiymat qo'shish mumkin. Mahsulotlar bir qator tovar belgilari ostida ham sotilishi mumkin, chunki ular bir-biridan farq qiladi. Masalan, qahva ichimliklari markalariga Starbucks, Gloria Jeans, Dunkin Donuts va boshqalar kiradi.

Tovar va mahsulot

Tovar va mahsulotlar bir-biriga o'xshash bo'lib, bunda mahsulot ulug'vor, qo'shilgan qiymat va tovarning tabaqalashtirilgan shakli hisoblanadi. Biroq, ikkalasi o'rtasida bir qator farqlar mavjud. Tovar - bu farqlash mumkin bo'lmagan mahsulotlar va shuning uchun universal ravishda bir xil narxda sotiladigan mahsulotlar. Boshqa tomondan, mahsulotni qiymat qo'shilishi uchun farqlash mumkin va shuning uchun markadagi va bozorda sifat farqlariga qarab turli narxlarda sotilishi mumkin. Tovar va mahsulot o'rtasidagi yana bir katta farq shundaki, tovarlar odatda biznesdan biznesga xom ashyo sifatida, tabaqalashtirilgan mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Boshqa tomondan, mahsulotlar doimiy ravishda sifat jihatidan, uslubi va boshqalardan farq qiladigan mahsulotlarni izlayotgan iste'molchilarga sotiladi.

Xulosa:

Tovar va mahsulot o'rtasidagi farq

Tovar va mahsulotlar bir-biriga o'xshashdir, bunda mahsulot ulug'vor, qo'shilgan qiymat va tovarning tabaqalashtirilgan shakli hisoblanadi.

Tovar - bu farqlash mumkin bo'lmagan mahsulotlar va shuning uchun universal ravishda bir xil narxda sotiladigan mahsulotlar.

Boshqa tomondan, mahsulotni farqlash mumkin, shunday qilib qiymat qo'shilishi mumkin, va shuning uchun sifat farqiga qarab turli narxlarda sotilishi uchun markali va sotilishi mumkin.

4. Tovarning xususiyatlari to’g’risida gapirib bering.
Tovar deganda juda asosiy va ajralib turmaydigan mahsulotning umumiy shakli tushuniladi. Tovarlarga misollar orasida shakar, bug'doy, mis, bio yoqilg'i, qahva, paxta, kartoshka va boshqalar kiradi. Tovar - bu farqlanmaydigan mahsulot, chunki har bir tovar bir-biriga teng bo'lib, uni ajratib bo'lmaydi. Masalan, mis tovardir, chunki mis kabi metallarni farqlash mumkin emas, chunki ularning barchasi tengdir. Biroq, elektr stereo tizimlari kabi misdan yasalgan ba'zi bir buyumlar mahsulotdir, chunki ularni tovar, sifat, tovush tizimi va boshqalar bilan farqlash mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, chunki tovarlar bir-biridan farqlanishi mumkin emas, tovarlar uchun narx hamma uchun teng bo'ladi.
5. Tovarning nafliligi deganda nimani tushunamiz?

moddiy va maʼnaviy neʼmatlar, tovarlarning oʻz xususiyatlariga koʻra, ehtiyojlarni qondirish xossasi; tovarlar va xizmatlarni isteʼmol qilishdan har bir shaxs ola-digan muayyan qoniqish. Iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri. N. darajasi — subʼyektiv tushuncha, u shaxsning manfaati, u yoki bu neʼmatga intilishiga bogʻliq. Neʼmatlarning inson uchun muhimligi va ahamiyati ularning inson uchun nafliligiga — ular qondiradigan ehtiyojlarning ehtiyojlar tartibidagi oʻrniga, darajasi va ahamiyatiga bogʻliq. Har qanday neʼmatlarning N. darajasi uning tabiiy xossalariga, sifatiga bogʻliq. Mahsulot nafliligi oʻsishi uchun uning tabiiy va sunʼiy yaratilgan xossalari sifatini yaxshilash lozim. Mac, buyumning sifati yaxshilanib xizmat qilish muddati 2 marta ortsa, uning nafliligi 2 marta ortib, oldingisiga nisbatan 2 marta koʻproq ehtiyojni qondiradi. Shuning uchun ham iqtisodiy oʻsishning muhim omili mahsulot sifati va uning N. darajasini oshirishdir. Ayrim tovarlardan qoniqish yakka qoniqishdir, ammo tovarlarni isteʼmol etishda umumiy qoniqish ham paydo boʻladi. Umumiy N. — isteʼmol qilinadigan boyliklarning barcha tarkibiy qismlari boʻyicha nafliligidir. Umumiy N. tovarlar guruhiga daxldor va kishilar talabini tez oʻzgartiradi. Umuman, tovarlar xilma-xil boʻlganda N. pasayishga moyil boʻladi. Tovarlarning naf keltirish xususiyati — isteʼmol etish jarayonida isteʼmolchida qoniqish hosil eta olishi, yaʼni haridorning individual didiga qarab ehtiyojni qondira olishidir. Tovarning naf keltirishi qanchalik yuqori boʻlsa, shunchalik narxning qiymatdan uzilishi ham yuz beradi. Ammo bunday hol kam uchraydi, chunki tovarlar gʻoyat koʻp boʻlganidan ayrim tovarlar nafliligi oʻta yuqori boʻlmaydi, oʻrinbosar tovarlardagi N. uni tutib turadi.

Narxning tovar nafliligiga monand oshib borishi cheksiz emas. Chunki naf keltirish meʼyorining ham eng oxirgi chegarasi boʻladi. Shu chegaradan oʻtgach, tovarning nafligi pasaya boradi. Shundan soʻng , harid etilgan va isteʼmol qilingan tovar nafligi pasayadi. Chunki, harid narxining cheklanganligi tufayli haridor oʻz qoʻlidagi puliga yuksak qoniqish hosil qiladigan tovarlarni oladi. Bu N.ning yuqori nuqtasi (maksimizatsiyasi) deyiladi.

Bozor sharoitida isteʼmol tanlovining asosiy chegaralari tovarning narxi va isteʼmolchining daromadi hisoblanadi. Shu sababli, nafaqat tovarning nafliligi, balki N.ning mazkur tovar narxi bilan nisbati ham ahamiyatga ega. Bunday nisbat chamalangan (hisobga olingan) meʼyoriy N. deyiladi. Jamiyat rivojlanishida moddiy va maʼnaviy neʼmatlarning N. juda muhim masala boʻlganidan iqtisodiy tafakkur tarixida obʼyektiv va subʼyektiv nuqtai nazarlarda turadigan bir qancha N. nazariyalari paydo boʻldi. N. muammosiga siyosiy iqtisoddagi avstriya maktabi vakillari E. Byom-Baverk, F. Vizer, K. Menger, shuningdek, G.Gossen va boshqa katta eʼtibor berganlar. Ularning fikricha, kishilar neʼmatlarni N.ga ega boʻlgani uchungina qadrlaydilar, isteʼmolchi nazarida qadrli boʻlgan narsagina qadr-qimmatga egadir. Kishilar muayyan tovarlarni qadrlaganlarida uning faqat obʼyektiv N.ni yoki subʼyektiv N.ni (uni isteʼmol etishdan olinadigan qoniqishni, nafni) hisobga olish bilan cheklanmasdan, uning mehnat natijasi ekanligi, ijtimoiy mehnatning mujassam ekanligini, yaʼni muayyan ijtimoiy qiymatga ega ekanligini ham hisobga oladilar, tovarni obʼyektiv N. va ijtimoiy qiymat birligidan iborat mahsulot sifatida kadrlaydilar. Neʼmatning suʼyektiv qadr-qimmati uning obʼyektiv qadr-qimmatining , obʼyektiv N.i va ijtimoiy qiymati birligining insoniy ehtiyoj, farovonlik nuqtai nazaridan qadrlanadigan subʼyektiv ahamiyatidir 

6. Tovarning ayirboshlanish nisbati nimaga asoslanib aniqlanadi?

Ayirboshlash (iqtisodiyotda) – kishilarning mehnat faoliyati yoki mahsulotlarini o‘zaro almashtirishlari. A. iqtisodiy faoliyatning bir turi, ish-lab chiqarish bilan iste’molni bir-biriga bog‘lab turuvchi vosita hisoblanadi. A. o‘ziga xos maxsus faoliyat turi bo‘lib, amaliyotda savdo-sotiqdan iboratdir. Bu faoliyat bilan maxsus kishilar guruhlari shug‘ullanadilar. A.ning iqtisodiy aso-sini ijtimoiy mehnat taqsimoti tash-kil etadi, harakteri va shaklini ishlab chiqarish belgilaydi. O‘z navbatida A. ham ishlab chiqarishning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.A. kishilik jamiyati tarixida ij-timoiy mehnat taqsimoti, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan qabilalarning bir-biridan ajralishi tufayli kelib chiqdi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar o‘sib, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan qabilalarda tay-yorlangan mahsulotlar ularning o‘z ehtiyojlaridan ortib qoladigan bo‘ldi, bu qabilalarda o‘zlari ishlab chiqara olmaydigan buyumlarga ehtiyoj o‘sa bosh-ladi. Shu davrda dehqonchilik va chorvachilik mahsulotini A. vujudga keldi. Bu A. tasodifiy harakterga ega edi. Mehnat taqsimoti chuqurlashib, hunarmandchilik qishloq xoʻjaligidan ajralib chiqqach, qishloq xoʻjaligi va hunar-mandchilik ixtisoslashgan bir necha tarmoqqa ajralib ketdi. Natijada ishlab chiqaruvchilar ma’lum turdagi mahsulot tayyorlashga o‘tdilar va ularni boshqa mahsulotlarga almashtirish bilan o‘z ehtiyojlarini qondira boshladilar. Keyinchalik ular A. uchun mahsulot tayyorlab, tovar ishlab chiqaruvchilarga aylandilar. A. ilgari tasodifan, o‘qtin-o‘qtin bo‘lsa, keyinchalik, u muhim ishga, muntazam faoliyatga aylandi.Tovar ishlab chiqarishning o‘sishi va A.ning ken-gayishining paydo bo‘lishiga olib keldi. Bir tovar ikkinchisi bilan pul yordamida bilvosita ayirboshlandi. Har xil to-varlarni miqdor jihatdan almashti-rishda ularning tabiiy xususiyatlari (shakli, rangi, ogirligi, hajmi) emas, balki ayirboshlash qiymati asos bo‘ladi. A. ma’lum nisbat va mutanosiblikda yuz beradi, ya’ni bir tovar boshqasiga ma’lum miqdoriy nisbatda ayirboshlanadi.Tarixan A.ning ikki turi mavjud: a) barter yoki natural A. Bunda bir tovar boshqasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri, lekin ma’lum miqdoriy nisbatda ayirboshlanadi. Mas, bir qop bug‘doy – 2 kg metall; b) tovar ayirboshlash yoki savdo-sotiq. Bunda bir tovar boshqasiga pul vositasida almashiladi. Tovar pulga almashganda sotish yuz bersa, shu pulga boshqa tovar harid etilganda sotib olish yuz beradi. Har ikki amalning yaxlitligidan 236oldi-sotdi paydo bo‘ladi. Barter an’anaviy iqtisodiy tizimga xos, lekin xo‘jalik aloqalari izdan chiqqan, pul qadrsizlanib, o‘z obro‘sini yo‘qotgan kezlarda qaytadan paydo bo‘ladi.Tovar A. bozor iqtisodiyotiga xos, u A.ning ilg‘or hammabop usuli bo‘lib, nafaqat milliy, balki xalqaro miqyosda ham amal qiladi.