Navoiy davlat konchilik va Texnalogiyalar universiteti

2. Masshtablar
Plan, karta va profil joyda o‘lchangan gorizontal, vertikal uzun-liklarni bir necha marta kichraytib qog‘ozga tushirish orqali chiziladi. Uzunlikni kichraytib yoki kattalashtirib ifodalash masshtab deyiladi. Plandagi kesma uzunligi l ning shu kesmaning joydagi uzunligi L ga bo‘lgan nisbati plan masshtabi deb ataladi. Kichraytish darajasini con yoki chiziq bilan ifodalash mumkin; shunga ko‘ra, masshtab sonli va chizig‘iy (grafik) bo‘ladi. Surati bir bo‘lib, maxraji kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr sonli masshtab deyiladi. Masalan, plandagi sm joydagi L=100 m bo‘lca, planning sonli masshtabi
bo‘ladi, yani plan chizishda joida o‘lchangan chiziq uzunligi 2000 marta kichraytib qog‘ozga tushiriladi. Sonli masshtab maxraji kichik son bo‘lsa, yirik masshtab, katta son bo‘lsa, mayda masshtab deyiladi. Masalan, yirik, mayda masshtab. Injenerltk geodeziya-si ishlarida , , , , va masshtablar ko‘proq qo‘l-laniladi.
Kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi sonli masshtab maxrajini M desak, bo‘ladi. Bundan
(II. 10)
kelib chiqadi. Plan asosan chizig‘iy masshtab bo‘yicha chiziladi.
Kichraytirish uzunlik birligi bilan ifodalansa, bunday masshtab chizig‘iy masshtab deyiladi; chizig‘iy masshtab oddiy va ko‘ndalang chizig‘iy masshtablarga bo‘linadi.
Oddiy chizig‘iy masshtabda kichrayish bir to‘g‘ri chiziq kesmalari orqali grafikaviy ravishda ifodalanadi. Bir AV to‘g‘ri chiziq chap uchidan

boshlab, 2 sm dan qo‘yib chiqiladi. 2 santimetrli har bo‘lak masshtab asosi deyiladi va a bilan belgilanadi. Chapdagi birinchi asosi 10 ta teng bo‘lakka bo‘linadi.


Geodeziyada ishlatiladigan o‘lchov birliklari
Geodezik ishlarni bajarishda chiziqning uzunligi, maydonning yuzi, turli burchaklar, havo bosimi kabi kattaliklar o‘lchanadi. Bunda ishlatish joyiga qarab o‘lchovlarning turli birliklari qo‘llaniladi. Joyda uzunlik o‘lchashda asosiy birlik metrdir.
Geodeziyaning grafik ishlarida uzunlik birligi sifatida metr bo‘laklari–santimetr, millimetr qo‘llaniladi.
Geodezik ishlarda burchak qiymati gradus, grad, radian birliklarida o‘lchanadi.
Gradus o‘lchovi. Sanoatimizda ishlab chiqarilayotgan burchak o‘lchash asboblarining ko‘pi (hisoblash jadvallari ham) gradus o‘lchoviga moslan-gan. Gradus o‘lchovida aylana 360 gradus, 1 gradus=60 min, 1min=60 sek. O‘lchangan burchak qiymati kabi yoziladi.
Grad (desimal) o‘lchovi. Bu o‘lchov o‘nli sistemaga asoslangan bo‘lib ko‘pincha, chet davlatlarda ishlab chiqariladigan asboblar shu sistemaga moslangan. Grad o‘lchovida aylana 400 grad (d) ga, 1 grad yuz o‘nlik minutga, 1 ming 100 o‘nlik sekundga teng. Bu bog‘lanish kuyidagicha yoziladi. Aylana= 400^g; 1^g = 100'; 1=100". Burchak qiymati 125^g, 58^c6345^cc bo‘lsa, u 125^g 58^S63,45^SS ga yoki 125^g58' 63,45" shaklida yoziladi.
Gradus bilan grad o‘lchovlari orasida quyidagi munosabat bor:
1^g=0,9°; 1°=1, 11111 ^g
1^c=0,54'; 1'= 1,85185 ^c
1^cc=0,324"; 1"=3,08642 ^cc
Radian o‘lchovi. Bu o‘lchov birligi bo‘lib, matematik hisob–lash ishlarida qo‘llaniladi. Radian o‘lchovida burchak qiymati yoy uzunligining radiusga bo‘lgan nisbati bilan ifodalanadi. Aylana uzunligining radi-usga nisbati 2 deb olinadi; shunda 360°= 2 180°= , ga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki, =3,14159. 1 radianning gradus o‘lchovi–dagi qiymati bilan belgilanadi; bo‘lganidan uning gradus sistemasidagi qiymati quyidagiga yoki, yoki yaxlitlab olsak, bo‘ladi. Radian-ning grad qiymati
Radian o‘lchovidan gradus o‘lchoviga o‘tishda quyidagi munosabatdan foydalaniladi. Burchakning radian qiymatini gradus qiymatini desak, quyidagi munosabatni yozamiz;

Masalan burchakning radian qiymati bo‘lsa, gradus qiymati ^o =57,3x1,25=71,625° yoki 71,62° bo‘ladi.
Burchakning gradus qiymati bo‘yicha radian qiymatini aniqlashda quyidagi munosabatdan foydalaniladi:

va bir xil birlikda olinadi.
Misol. Burchakning gradus qiymati ; buni minutga aylan-tirsak, bo‘ladi. Burchakning radian kiymati esa bo‘ladi.
Maydon yuzini aniqlashda birlik o‘rnida kvadrat metr(m²), gektar (ga) = , kvadrat kilometr (km²) va m² lar qo‘l–laniladi.
Havo temperaturasini o‘lchash bqrligi selsi termometri shka–lasining bir bo‘lagi bo‘lib, 1 daraja deb olinadi. Termometr shkalalari turli bo‘lganidan selsiy shkalasi bo‘yicha olingan daraja qiymati yoniga S harfi yoziladi, masalan 15° S kabi.
Havo bosimi barometrik nivelirlashda qo‘llanilib, bunda birlik bir atmosfera hisoblanadi. Bir atmosfera balandligi 760 millimetrli simob ustunining 0°S dagi bosimiga teng. Atmosfera so‘zi atm harflari bilan belgilanadi. Bir atmosfera bosim 1 kvadrat santimetrga ta’sir etadigan 1,033 kg og‘irlik kuchiga teng, ya’ni 1 atm–1, 033 kt/sm².
Sajen o‘lchovi Sovet Ittifoqi metr sistemasiga o‘tganga qadar ishlatilgan va bu o‘lchovda plan va kartalar chizildi. Bu sistemada sa-jen=84 dyuym. Bularning metr sistemadagi qiymatlari shunday: sajen=2, 1336 m, 1m = 0, 46869 sajen. 1 dyuym–25,4 mm.
Geodeziyada amaliy masalalarni yechishda ba’zan yer shari katta doi-rasi aylanasi (meridiani) ning uzunligi va uning gradus, minut, sekund bo‘laklarining uzunligini bilish kerak bo‘ladi. Agar meridianning o‘rtacha uzunligini 39999,60 km desak, Meridian yoyi bo‘laklarining uzunligi quyidagicha bo‘ladi:
grad o‘lchovida gradus o‘lchovida
1 yoy uzunligi=111,11km, 1g= 100 km,
1'«« »» = 1852 m, 1'=1^c=1 km,
1"« » =31 m, 1"=10 m.
1 sajen = 7 fut = 84 dyuym = 3 gaz = 48 vershuk;
1 chaqirim = 500 sajen; 1 batmon (desyatina) =2400 kv. sajen.
1 sajen = 2,13360 metr; 1 metr = 0,468691 sajen; 1 chaqirim 1,06680 km.
1 botmon = 1,09254 gektar (ga).

Xulosa
Nima geodeziya deyiladi quruqlikdagi globusning shakli va o'lchamlarini aniqlashga qaratilgan fan. Bu so'z, yunoncha γεωδiaσίa (geodaisía) dan keladi, ya'ni "erning bo'linishi" degan ma'noni anglatadi.
Shunday qilib, bu ilmiy intizom Erni tasvirlash bilan shug'ullanadi, uning shakli va uning yuzasi; shuningdek tashqi tortishish kuchini, okean tubining sirtini va Yerning kosmosdagi yo'nalishini va o'rnini aniqlash kabi jihatlar.
Boshqa qo'llanmalar qatorida geodeziya, masalan, mamlakat kartografiyasini chizishda ishlatiladigan koordinatalar (kenglik, uzunlik, balandlik) yordamida er yuzidagi nuqta o'rnini aniqlash uchun juda muhimdir.
Shunday qilib, geodeziya - bu o'lchovlar va hisob-kitoblar tufayli topografiya, fotogrammetriya, kartografiya, qurilish muhandisligi, navigatsiya, geografik axborot tizimlari va boshqalar kabi fanlarga ma'lumotnoma bo'lib xizmat qiluvchi ma'lumotlarni taqdim etuvchi fan.
Shuningdek qarang:

• 
  Topografiya
  
• 
  Xaritalar
  

Yilda Matematika, boshqa tomondan, egri sirtlarda o'lchov va hisoblash uchun geodeziya qo'llaniladi.
Adabiyotlar

1. 
   "geodeziya | geodeziyaning ingliz tilidagi leksiko lug'atlari bo'yicha ta'rifi". Lug'at lug'atlari | Ingliz tili. Olingan 2019-08-15.
   
2.