Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti kimyo-metallurgiya fakulteti iqtisodiyot va menejment kafedrasi

1.2. Ko‘hna Iloqda mis ma’danchiligi


Olimlar O‘rta Osiyodagi konlardan foydalanish eneolit davri­ning quyi bosqichlaridan boshlangan, deb taxmin qiladilar. Bronza davri bilan antik davr­larda mis buyumlari hamda mis tangalariga bo‘lgan talab bu ma’danni ko‘p miqdorda topish va uni eritishga asosiy sabab bo‘l­gan. Mis konlari va metall eritish o‘choqlari O‘rta Osiyoda ko‘plab to­pil­gan. Bular Navkat, Lyankan, Tuyamo‘yin, Farg‘ona, Sharqiy va Ja­­nu­­­­biy Qoramozor, Adrasmon, Konsoy, Choruxdayron va boshqa­lardir.
Olmaliq mavzesida Oltintopkan, Uchqatli, Miskon, Qalmoqqir, Sariq­cho‘qqi, Sarlog‘on, Oqtosh va boshqa katta-kichik ma’danli ma­kon­­larni sanab o‘tish mumkin.
Shimoliy Qoramozor konlari, Chirchiqning yuqori qismidagi kon­lar, Govurdoq mis qumtoshlari Turkmanistonda va Ko‘hitang kon hav­za­lari, Zarabuloq va Ziyovuddin tog‘laridagi mis konlari – “To‘rt mis­kon” va “Katta Miskon” konlari shular jumlasidandir. Nurota tog‘lari­dagi konlar ham O‘rta Osiyoning yirik konlaridan biri hisoblangan [5].
Shosh va Iloq konlari o‘rta asrlarda Movarounnahr hududidagi dav­lat­­larning asosiy konlari bo‘lgan. Shu boisdan, bu o‘lkada qadimgi kon va metall eri­tish manzillari ko‘plab topilgan hamda o‘rganilgan. 1913-yilda Chaq­moqsoy–Chotqolsoyning irmog‘i bo‘yida mis-toshqol uyumlari topil­ganligi arxeologlar tomonidan qayd etilgan.
Chotqol irmog‘i bo‘lmish Qoraqumda oltin, mis, kumush qazib olin­­gan kon izlari aniqlangan. Alam dovonida ham toshqol uyumi ko‘plab to‘p­lanib qolgan. Chotqolning so‘l irmog‘i kon yaylovlarida qadimgi konchilik izlari mav­jud. Chotqolning Mingtuxum irmog‘ida ham qadimiy tosh­qollar o‘rni aniq­langan. 1934-yilda Chotqolning so‘l irmog‘i Oqbu­loq bo‘yida toshqollar uyumi aniqlangan. 1912-yilda O‘lchamdaryo qirg‘o­g‘ida, Xumson qishlog‘i­dan 20 km yuqorida mis toshqollari topilgan. O‘l­cham bo‘ylab Xo‘jand qishlog‘idan 1,3 km va Qariqulsoy bo‘yida mis ma’­dan boyitish manzili topil­gan. Uning umu­miy maydoni 100x100 m. Un­dan yuqorida esa kon o‘yiqlari belgi­langan. Toshkent viloyati Parkent tumaniga qarashli Nevich qishlo­g‘ida 2 gektarga yaqin joy ma’dan eri­tish toshqollari bilan yastanib yotibdi. Bu joy polimetall ma’dan eri­tish toshqollarining manzili, deya taxmin qilinmoqda. Shovg‘ozsoy, Ohan­ga­ron daryosining so‘l irmoq­la­rining yuqori qismida katta may­donda metall qoldig‘i topilgan va u deyarli to‘liq o‘rganilgan.
O‘rg‘oz, Sovuqbuloq va Qizota soylari yuqorisida O‘rg‘oz-Qoratosh (Ohan­­garon tumani Olmaliq jamoa xo‘jaligi hududida) qal’asi qoldig‘i bahay­bat devor shaklida saqlangan. Bu qal’a atrofidagi olti joyda kon o‘yiq­lari aniqlangan. O‘rg‘ozsoy toshqollari, asosan, temir, mis va qo‘rg‘o­shin eritib olinganidan darak beradi. Miskon tog‘i yonbag‘ridagi Qorate­pa­dan ham bir qancha kon o‘yiqlari mavjudligi geologlar tomonidan o‘rganilgan.
Yu. F. Buryakovning yozishicha, kon yerosti xandaqlari kengligi 1–3 metr va balandligi 0,9–1 metr bo‘lgan. Bu joylardan O. P. Madji tomo­nidan alohida mis tangalari yig‘ib olingan. U Farg‘onada 1010-yilda Nasr­bek Ali tomonidan zarb qilinganligini aniqlagan. Tunkent (Iloq viloyati) shahar xarobalarida, B.N.Nasledovning hisobiga ko‘ra, 150000 tonna toshqol tepaliklari saqlanib qolgan. Bu joyda ulkan shahar bo‘lib, u butkul Ohangaron viloyatini o‘z ichiga olgan Iloq davlati poytaxti edi, II asrdan to XII asrga qadar ravnaq topgan. Tom ma’noda bu shahar o‘rta asrlardagi ma’danshunoslar shahridir. 1.4-rasmda Qadimiy Iloq mamlakatining poytaxti Tunkent shahrining umumiy ko‘rinishi tasvirlangan.