Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti kimyo-metallurgiya fakulteti iqtisodiyot va menejment kafedrasi

1.6-rasm. Yer ustidan o‘yib ochiq usulda rudani qazib olish va yer ustida maydalab, navlarga ajratish.

Shundan so‘ng Chingizxon istilochilari bu shaharga yerosti sopol qu­vurlari orqali Qurama tizmasi tog‘laridan suv kelib turganini aniq­­lab, suv yo‘lini berkitgan. Shundan keyingina shaharliklar darvo­za­­la­rini ochib, dushman bilan mardona kurashib, halok bo‘lganlar. Chin­giz­xon istilochilari har yerda bo‘lganidek, bu yerga ham o‘t qo‘yib, bor boy­­ligini talab, aholisini nobud qilganlar. Akademik M.E.Masson va bosh­­qa olim­larning yozishicha, Tunkent tanga pullar zarb qilishda Buxo­ro va Samar­qanddan keyin O‘rta Osiyoda uchinchi o‘rinda turgan. Iloq­da zarb qilingan tangalar dunyoning turli mintaqalarigacha borib yetgan [2].

Kitob mualliflari Toshkent davlat texnika universitetining tala­­balari va shogirdlari bilan birga 1996–1998-yillari Tunkent xaroba­larini deyarli to‘liq ilmiy o‘rganib chiqdilar.
150 gektardan ortiq yerni egallab yotgan Tunkent xarobalari, ma’­dan­chilar maskani (rabod) hamda shahristondan iborat bo‘lgan shahar qism­­lari va undagi 7 ta toshqollar uyumi tahlil qilindi. Har bir uyum­dagi toshqollar miqdori, hajmi va ularning asosan ustki qatlam­dagi tar­ki­bi alohida o‘rganib chiqildi. 1.1-jadvalda har bir uyumning hajmi va metallar miqdori berilgan.


1.1-jadval
Tunkent toshqoli va undagi metallarning miqdori

Uyum-lar	Toshqollar, tn.	Undagi mis, tn	Tarkibidagi metallar, kg
			oltin	kumush
1	4309,42	72,4	0,45	849,82
2	3375,07	43,5	1,01	149,85
3	69361,54	839,3	27,75	12984,48
4	33657,50	127,9	13,46	2080,03
5	9864,80	32,6	2,96	728,02
6	11832,80	42,6	2,37	667,37
7	30603,00	171,4	6,12	1260,84
Jami	162878,80	1329,7	57,12	18720,41

Jadvaldan ma’lum bo‘ladiki, toshqollar miqdori 162878,80 tonnani tashkil qiladi. Bu arxeologlarning Tunkent toshqollari 150 ming tonnadan ortiq, degan taxminiga mos keladi.

Unda mis tarkibi 0,21% dan to 1,68% gacha bo‘lib, asosan, oksid holida uchraydi, chunki ularning yillar, asrlar mobaynida asta-sekin oksid­lanishi muqarrar. Oltin 0,2 g/t dan 2 g/t.gacha, kumush esa ayrim qatlamlarda 600 g/t gacha topildi .
Tunkentning ma’dan tashlandiqlari to‘liq loyihalashtirilib, ilgari ishlatilgan ruda, toshqol, xomashyo, xomaki mis tarkibi va ayrim fizik-kimyoviy mineralogik xossalari ham atroflicha o‘rganildi.
Olmaliqsoy bo‘yida (Ohangaronning so‘l irmog‘i) Qalmoqqir kon­laridan yuqorida qadimiy konchilik o‘yiqlari, mis toshqollari to‘p­lami ko‘p saqlanib qolgan. Xuddi shu paytlarda o‘tkazilgan geologiya-qidi­ruv ishlari tu­fay­li qadimiy kon handaqlari va toshqollari maydo­nini kuzatish ulkan natijalar berdi. 1925–1926-yillarda S. F. Mosh­kovsev geologiya-qidiruv ishlari natija­sida katta va kichik Qal­moq­qir mis konlarini topdi.
Xalq orasida bu yerda “Miskon” borligi haqidagi qarash keng tar­qal­gan, qolaversa, Mulla Mansur bobo geologlar bilan ilmiy izla­nish­larda mun­­tazam ishtirok etib, bu konlarning tezroq topilishiga o‘z hissasini qo‘shdi. 1931–1933-yillarda ham qadimgi konlar o‘rni geo­log­­lardan A. V. Korolev bosh­­­chi­ligidagi guruh tomonidan o‘rga­nil­di. 1933-yilda F. I. Bolfson bu yerda juda katta oksidlangan mis koni bor­li­gi­ni aniqladi. Qadim­gi Qalmoqqir, Sarobutkon, Qo‘rg‘oshin konlari O‘rta Osiyo va Olma­liq geologiya-qidiruv xodim­lari tomonidan chuqur o‘rga­nildi. Qal­moq­qirdan yuqoridagi Oqturpoq­soy bo‘yida ham qadimgi mis konlarining o‘yiqlari aniqlangan. Nakpaysoy­ning yuqori qismida Baliqti oltin-mis koni, Miskon, Sovuqbuloq, Sariq­cho‘qqi, Kovuldi, Un­gur­likon, Tangil, Orabuloq, Kaltasoy, Golduran, Togan konlari qa­dim­dan oltin va mis meta­lini olish manbai bo‘lgan. 1978-yildan Olma­liq kon hududining janu­biy qis­mi­da Cho‘yansoyning o‘ng qirg‘og‘ida temir eritish maydoni kuza­tila bor­ilib, undan 1 km yuqoriroqda ko‘plab pistako‘mir tayyorlash pech­larini topishga olim­larimiz muvaffaq bo‘lishgan. Bu ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsata­diki, agar yoqilg‘i tayyorlash mumkin bo‘lsa hamda shu joy­da ma’dan miqdori ham yetarli bo‘lsa, u holda metall eri­tib olish pech­larini yasash maqsadga loyiq bo‘lib, iqtisodiy jihat­dan samara bergan. Ustoz M.Asqarov boshchiligidagi ToshPIning Olma­liq kechki kon-metal­lur­giya fakulteti talabalari 1978-yilgi kuza­tuvlar davrida ham o‘nga yaqin tosh qaylalar (metall eritish uchun pech­ning o‘tga chidamli suvoq­lari), shamotli g‘ishtlarini topdilarki, bu qa­dim­gi misgar va chilan­garla­rimizning o‘tga chidamli minerallardan unumli foydalangan­liklaridan guvohlik beradi.
Konimansur koni qadimiy Olmaliq konlari ichida eng yirik­laridan biri bo‘lib, uni 1961-yilda Yu. F. Buryakov ham kuzatishga mu­vaf­faq bo‘ldi. U ochiq usulda kovlab olingan konlardandir. Maydoni 40–50 metr, ayrim joyda chuqurligi 60 metrga ham yetib boradi. Ochiq kon o‘yiqlari uzunligi to 125 metrgacha, kengligi 75 metr va chuqurligi 5 metrgacha boradi .
B. N. Nasledov va A. V. Korolevlarning kuzatishlaricha, u ko‘p qa­vatli xona (kamera)dan iborat. Kuzatuvchilar u joydan ko‘plab qadimiy kon­chilarning archali tayanchi, tukli ustun kabi asbob-anjomlarini to­pishga erishdilar.
Asosiy o‘yiq xonalar o‘lchami 50 metrdan to 200 metr uzunlik­kacha borgan. Bu joydan olingan metall namunasi kimyoviy tahlil qilin­­ganda, uning tarkibida 1% dan 7% gacha qo‘rg‘oshin, 186,5 g/t, ayrim hol­larda 241–263 g/t kumush borligi aniqlandi.
B. N. Nasledov tahlillari bo‘yicha kumush miqdori 580,632 va hatto 756 g/tn gacha bo‘lgan. Kumush ayrim paytlarda 1240 g/tn va 1370 g/tn ga yetgan. Bu yerda topilgan tosh bolg‘alar uzunligi 11 sm, o‘rtada dasta uchun burg‘ulab topilgan o‘yiq diametri 2–2,5 sm gacha yetgan. Kon o‘yiq­laridan shimoli-g‘arbda ma’danlarni boyitish ishlari manzili aniq­langan. Bunda turli o‘lchamdagi 3x4,5 va 4,5x5,0 metrli maydon­chalar mavjud bo‘lib, ular metalni saralash va maxsus o‘lchamga keltirish uchun ishlatilganligini bildiradi .