Navoiyning ishqiy dostonlari ("Farhod va Shirin", "Layli va Majnun")

“Farhod va Shirin” 
Bayt 
“Layli va Majnun” 
bayt 

---

“Bihamdik fath abvob ul-maoni” 
21 
Ey yaxshi oting bila sarog’oz 
(Hamd) 
75 
Hamd
51 
Munojot 
55 
Munojot 
44 
Na’t 
35 
Na’t 
50 
Na’t (Me’roj) 
68 
Na’t (Me’roj) 
100 
230 
269 
Qalam vasfida, Nizomiy va Amir 
Xusrav vasfi 
62 
So’z gavhari vasfida (Nizomiy va 
Amir Xusrav haqida) 
66 
Abdurahmon Jomiy vasfi 
34 
Abdurahmon Jomiy vasfi 
40 
Hasbu hol 
96 
Doston mavzusiga munosabat 
110 
Husayn Boyqaro madhi 
60 
Husayn Boyqaro madhi 
77 
Shahzoda Badiuzzamon haqida 
53 
Shahzoda Badiuzzamon haqida 
40 
415
223 
Tun ta’rifi 
112 
Asosiy sujet (41 bob) 
4916 
Asosiy sujet (26 bob)
 
2772 
Ishq ta’rifida 
76 
Abulfavoris Shohg’arib mirzoga 
nasihat 
94 
Shahzoda Sulton Uvays madhi 
76 
Xotima 
127 
Xotima 
95 
 
221 
 
247 
Jami 54 bob 
5782 
Jami 38 bob 
3623 
 
II. Muqaddima boblaridagi bayon vositalarining doston mundarijasi 
bilan uyg‘unligi. 
Nizomiy Ganjaviy “Xusrav va Shirin” dostonining muqaddimasida 
Firdavsiy va uning asarini quyidagicha eslaydi: 
Hakime k-in hikoyat sharh kardast, 
Hadisi ishq az eshon tarh kardast. 
Naguftam har chi dono guft az og’oz, 
Ki farrax nest guftan guftaro boz [59.12]. 
Mazmuni: Bu hikoyatni sharhlagan donishmand undan ishq so’zini 
(hikmatini) olib tashladi. Uning yoshi oltmishga borib qolganligidan, yigitlik o’qi 
kamonini tark etgan edi. Donishmand aytgan so’zlarni men aytmadim. Zero 
aytilganni takrorlash maqtangulik ish emas. 
Nizomiy garchand tarixiy mavzuga murojaat etgan bo’lsa-da, uning asosiy 
maqsadi ISHQ tushunchasini badiiy gavdalantirish edi. Zero: 
Zi so’zi ishq behtar dar jahon chist? 
Ki be o’ gul naxandid, abr nagrist [__. 24]. 
Jahonda ishq taftidan yaxshiroq nima bor? Usiz na gul kuladi (ochiladi), na 
bulut yig’laydi (yomg’ir yog’adi).
Kase, k-az ishq xoli shud fusurdast, 
Garash sad jon buvad, be ishq murdast [__. 25]. 
Ishqdan xoli bo’lgan kishi umrini behuda o’tkazuvchidir. Yuzta joni bo’lsa 
ham, ishqsiz u o’likdir. 

---

Alisher Navoiy ham «Farhod va Shirin» dostonining 2-bobida “Qayyumi 
mutlaq sifoti” haqida gapirilib, avvalambor ISHQ tushunchasini sharhlashga 
urinadi: 
Bu rangin safha, balkim dard bog’i, 
Ayon har lolasida ishq dog’i.
[__. 6-bet] 
Bobda ilohiy, falsafiy tushunchalar asar qahramonlari, obrazlari nomi bilan 
majoziy tarzda ifodalanadi. Chunonchi, taqdirni Shopur, ajalni Sheruya, kechani 
Shabdiz (Xusravning oti), hikmatni Suqrot, aqlni Mulkoro
1
, ko’ngilni Moniy 
ustaxonasi kabilar: 
Badan mulkin qilib alqissa ma’mur, 
Vaziri aql Mulkorosi ma’mur… 
Qilib hikmat xirad Suqroti qismi, 
Yasab jon ganjiga paykar tilismi. [__. 8-bet] 
Bular bir qarashda oddiy tashbeh yoki so’z o’yini, tasvir vositasiga 
o’xshaydi. Biroq asarda yashiringan g’oyalar tizimini ochish uchun, bizningcha, 
aynan shu tushunchalar kalit vazifasini bajaradi. Mavzu talabidan kelib chiqib, 
mazkur bobda asosiy qahramonlar tilga olingan baytlargagina e’tibor 
qaratmoqchimiz. 
Alloh bu dunyoning har bir zarrasida ishqni oshkor etib, inson ko’nglini ishq 
xazinasi qildi va bu ishqni junbushga keltiruvchi husn yaratdi. Boshqacha qilib 
aytganda, o’z husnini zuhur etdi: 
Valekin husn o’tin aylab jahonso’z, 
Bularni andin etti olamafro’z. 
Ayni shu yerda Navoiy Shirin nomini tilga oladi: 
Ne mahvash husnig’akim berdi tazyin, 
Ani aylab jahon ahlig’a Shirin. 
Demak, Navoiy husn tushunchasini yoxud tangri zuhurini Shirin nomi bilan, 
bu husnga shaydo bo’lib «balo tog’i» (foniy dunyo)da azob chekan insonlarni 
umumlashtirib Farhod nomi bilan ataydi: 
Yeturganga balo tog’ida bedod, 
Laqab aylab zamona ichra Farhod. 
Bundan ma’lum bo’ladiki, asardagi Shirin faqat oddiy ma’shuqa obrazi 
emas, balki azaliy husn, zuhurning majoziy timsoli, Farhod esa shu azaliy 
husnning azaliy shaydosi, boshqacha qilib aytganda, vaqtinchalik ajralgan 
butunlik. Chunki: 
Nedin oshiqni o’rtar shayni ma’shuq, 
Chu oshiq munda keldi ayni ma’shuq. 
Ikisi balki ayni ishq, fafham, 
Tugandi barcha so’z, vallohu a’lam… 
O’zi naqsh-u, o’zi manqush-u naqqosh, 
Kishi bu sirni mendek qilmadi fosh.
1
Ba’zi manbalarda “aqlni... Mulkoroga va donishmand Suqrotga” o’xshatadi degan yanglish fikr bor. 

---

Mazkur bob Navoiyning ISHQ konsepsiyasini tushunishga yordam berishi 
bilan birga, doston tarkibidagi obrazlar mohiyati, asarning bosh g’oyasini 
anglashga ham ko’maklashadi.