Nazariya va amaliyotda korporativ boshqaruv

D=F_sof – F_reinv = F_sof – K_sob x I_umsum
bu yerda: D – dividendlar; F_sof – sof foyda; F_reinv – foydani reinvestitsiyalash; K_sob – xususiy kapitalning maqsadli ulushi; I_umsum – davr bo‘yicha investitsiyaning umumiy summasi.
Kompaniya ushbu modeldan uzoq muddatdagi istiqbolda dividendlarni taxminiy to‘lov miqdorini aniqlashda foydalanadi. Misol uchun, aksiyador kapitali korxonaning umumiy aktivlarining 60 foizini tashkil etadi. Firma kapital qo‘yilmaga 50 mln.dollarni sarflashni rejalashtirmoqda. Ushbu holatda korxonaga 50 mln.dollar x 0,6 = 30 mln.dollarlik aksioner kapitali kerak bo‘ladi. Ushbu misolga muvofiq, kompaniyaning foydasi 100 mln.dollarni tashkil etsa, u holda dividend to‘loviga 100 mln.dollar – 30 mln.dollar = 70 mln.dollarlik foyda sarflanardi. Lekin firma 50 mln.dollar – 30 mln.dollar = 20 mln. dollarlik dividend to‘lovini va 30 mln.dollarlik taqsimlanmagan foydani reinvestitsiyalashga sarflaydi. General Motors, Ford va shu kabi avtomobil kompaniyalari qiyin vaziyatlarda aksiyadorlarga dividendni pastroq to‘lab, vaziyatdan chiqib ketganlar va undan so‘ng aksiyadorlarga qo‘shimcha to‘lovlar to‘laganlar. Ayrim korporatsiya dividend to‘lashda “dividendning bazaviy miqdori”dan foydalanadilar. Bu miqdor juda ham past darajada bo‘lib, bunda firma har qanday sharoitda ham dividendlarni to‘lay oladilar. Hozirgi vaqtda juda ko‘p avtomobil kompaniyalari xususiy aksiyalarni sotib olish siyosatini olib bormoqda. CHunki korxona kelajagi istiqbolli rivojlanishi kompaniya egalariga juda ham foydalidir. Dividend siyosatiga ta’sir etuvchi omillarni to‘rt guruhga ajratish mumkin, ya’ni: dividend to‘lovini chegaralash; investitsiya imkoniyatlari; muqobil kapital manbalarini jalb etish; firma kapitalining qiymatiga dividend siyosatining ta’siri. Kompaniyalar dividendlar chorakda yoki aksiyadorlar yig‘ilishining qaroriga asosan yilda bir marta to‘lanadi. Dividend to‘lovini amalga oshirish tartibi quyidagicha:
1. E’lon qilingan kunda.
2. Aksionerlar reestrini yopish sanasida.
3. Eks-dividend davr. Bu tartibdan asosan AQSHdagi kompaniyalar foydalanadi. Bunda aksionerlar reestrning yopilish kunidan oldin 2 ishchi kunida dividend olish huquqiga ega.
4. Dividend to‘lash sanasi. Bunda kompaniya ro‘yhatdan o‘tgan aksionerlarga pochta orqali dividend to‘lov sanasi ko‘rsatilgan chekni yuboradilar.
Xulosa qilib aytganda, korporatsiyada dividend siyosatini samarali olib borish uchun oshkoralik va halollik shartdir hamda keskin vaziyatlardan salohiyatli investorlarga samarali loyihalar asosida chiqib keta olishlarini isbotlovchi harakatlarni amalga oshirishini taqdim etish orqali dividendlarni qayta moliyalashtirishga jalb etish e’tiborga olinadi.
Aksiyalar bo‘yicha dividendlarni to‘lash va aksiyalarni maydalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar dividend siyosati bilan bog‘liqdir. Kompaniya foydasining bir qismini dividend shaklida to‘lagan bo‘lib, lekin ayrim qismini esa qayta investitsiyalashga sarflagan bo‘lsa, bunday holat aksiyalardan keladigan daromadlar va aksiyalarning narxlari oshishiga olib keladi. Bunga misol keltirsak, kompaniya tashkil etilganda hammasi bo‘lib bir necha mingtagina aksiya bor bo‘lgan, bir necha yillardan so‘ng har bir aksiyadan keladigan daromad asosida kompaniya katta daromadga ega bo‘ldi. Bozorda aksiyaning narxi osha boshladi va 100 donalab aksiya oladigan xaridorlar keskin kamaydi. Ushbu holatni bartaraf etish uchun kompaniya aksiyalarni maydalashni afzal ko‘rdi.
Aksiyalarni maydalash qonunchilik asosida amalga oshiriladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyati va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonuniga³² asosan aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qaroriga ko‘ra jamiyat joylashtirilgan aksiyalarni maydalashni amalga oshirishga haqli bo‘lib, buning natijasida jamiyatning bir aksiyasi xuddi shu turdagi ikki yoki undan ortiq aksiyaga ayirboshlanadi. Bunda jamiyat ustaviga jamiyatning joylashtirilgan aksiyalarining nominal qiymatiga va soniga taalluqli tegishli o‘zgartishlar kiritiladi.³³
Moliyaviy doirada “fond birjasidagi savdoda aksiyalar narxining optimal diapazoni (maqbul oraliq) mavjud” degan mulohaza keng tarqalgan. «Optimal diapozon» shuni bildiradiki, savdoda narx shunday oraliqda shakllansa daromad aksiya narxining nisbatida (R/E) bo‘ladi va kompaniyaning qiymati esa maksimal darajaga chiqadi.
Aytaylik, kompaniya rahbariyati aksiyalar uchun eng yaxshi oraliq 20 dan 80 dollargacha bo‘lgan interval hisoblanadi. SHunga ko‘ra, agar kompaniya aksiyasining narxi 80 dollargacha ko‘tarilsa, u holda rahbariyat bitta aksiyani ikkitaga maydalashni e’lon qiladi, bu holatda kompaniyaning muomaladagi aksiyalarni miqdori ikki baravarga ko‘payadi, biroq bitta aksiyaga to‘g‘ri keladigan daromad va dividend ikki martaga kamayadi va shu bilan birga aksiyaning narxi tushadi. Har bir aksiyador katta miqdordagi aksiyalarga egalik qiladi, biroq har bir aksiyaning narxi esa kamayadi. Agar aksiyaning maydalangandan so‘ng narxi 40 dollarga teng bo‘lsa, u holda aksiyadorning moliyaviy holati o‘zgarmaydi. Agarda aksiyaning narxi 40 dollardan oshsa, u holda aksiyador ma’lum miqdordagi foydaga ega bo‘ladi. Aksiyalarni hohlagan nisbatlarda maydalash mumkin, masalan, 1: 2, 1: 5, 2:3 va h.k. Amaliyotda aksiyalarning narxi keskin oshganda aksiya narxini tushirish maqsadida foydalaniladi. SHu tarzda, aksiyani maydalash va aksiya bo‘yicha dividendlarni to‘lash kompaniya rahbariyatiga nisbatan unchalik qimmatga tushmaydi, kompaniya yaxshi istiqbolga va aksiyani likvidligi ko‘tariladi. Bunday harakatlardan kompaniya muvaffaqiyatli istiqbolga erishganda, aksiyalarning narxi optimal chegarasidan yuqoriga chiqib ketganda foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Hisobot davridagi foyda taqsimlanishining sodsalashtirilgan sxemasini kuyidagicha tasvirlash mumkin: foydaning bir kismi dividend shaklida tulansa, kolgan kismi korxona aktivlariga reinvestitsiya kilinadi. Foydaning reinvestitsiya kilingan kismi korxona faoloiyatini moliyalashning ichki manba’i bo‘lib xizmat kiladi, shuning uchun dividend siyosati korxona jalb kiladigan tashki moliyalash resurslari kattaligini belgilab beradi.
Dividendni reinvestitsiyalash - o‘z faoliyatini kengaytirayotgan korxonanini moliyalashning nisbatan qulay va arzonroq usulidir. Angliya olimlarining London birjasida hisobga olingan 402 ta kompaniya faoliyatini o‘rganish natijalari ko‘rsatishicha, yangi investitsiya loyihalarining 91% i dividendni reinvestitsiya qilish hisobiga amalga oshirilgan.
Dividendni reinvestitsiya qilish korxonaga yangi aksiyalarni emissiya qilishdagi qo‘shimcha xarajatlardan ozod bo‘lishni ta’minlaydi. SHuningdek, dividendni reinvestitsiya qilishning yana bir muhim ijobiy tomoni - bu korxona faoliyatini nazorat qilishning amaldagi tartibini saqlab qoladi, chunki bunda aksiyadorlar soni o‘zgarmydi.
1970-yillardan boshlab yirik kompaniyalr dividendni qayta investitsiyalash dasturidan foydalaniladi boshladilar. Mazkur dastur bo‘yicha aksiyadorlar avtomatik ravishda aksiya dividendlarini qayta investitsiyalashi mumkin edi. G‘arbiy korporatsiyalarda 25 % aksiyadorlar mazkur dastur bo‘yicha dividendlarni qayta investitsiyalashda ishtirok etdilar. Dividendni qayta investitsiyalash dasturi quyidagi ikki turda bo‘ladi:
1. Muomaladagi aksiyalar bo‘yicha dividendni qayta investitsiyalash dasturi.
2. Yangi chiqarilgan aksiyalar bo‘yicha dividendni qayta investitsiyalash dasturi.
Aksiyadorlar dasturning qay birida ishtirok etishini o‘zi tanlab oladi. Kompaniya aksiyadorga dasturda qatnashishi natijasida dividendni pul ko‘rinishida to‘lamaydi, balki aksiyadorga to‘lanishi lozim bo‘lgan dividend hajmiga teng nisbatda qo‘shimcha aksiyalarni sotdi. Buning natijasida aksiyador qo‘shimcha aksiyalarga egalik qiladi.
Agar ushbu mablagʻlar dastlab chiqarilgan aksiyalarni sotib olish uchun ishlatilgan boʻlsa, investitsiya banki dasturning ishonchli vakili sifatida kompaniya aksiyadorlari tomonidan aksiyalarni sotib olishga ajratilgan mablagʻlarning toʻliq miqdorini boshqaradi, aksiyadorlik jamiyatida aksiyalarni sotib oladi va aksiyadorlar aksiyalarni dastur ishtirokchilariga ularning ulushiga mutanosib ravishda topshiradi.
Bu holda aksiyalarni sotib olish bo'yicha bitimlar (vositachilik komissiyalari) kam bo'ladi, chunki bozorda bitimlar hajmi juda katta. Shunday qilib, agar bunday dasturlar joriy iste'mol uchun naqd dividendlarni olishni talab qilmasa va kompaniyaning qo'shimcha aksiyalariga dividendlarni qayta investitsiyalashni rejalashtirmasa, bunday dasturlar minoritar aksiyadorlar uchun foydalidir.
Yangi aksiyalar chiqarilishida dividendlarni qayta investitsiyalash dasturlariga muvofiq to'plangan mablag'lar firmalarning ustav kapitalini oshirish uchun ishlatiladi. Dividendlarni qayta investitsiyalash dasturlarining yana bir qiziq jihati shundaki, ular korporatsiyalarni dividend siyosatini qayta ko'rib chiqishga majbur qilishadi. Ushbu dasturlardagi aksiyadorlarning yuqori ulushi shuni ko'rsatadiki, agar kompaniya naqd dividend to'lovlarini kamaytirsa va taqsimlanmagan daromadning katta qismini qayta investitsiya qilsa, aksiyadorlar bunga qarshi emaslar. Shu sababli, yaqinda ko'plab kompaniyalar investorlarning imtiyozlarini tushunish va ularning dividend siyosatidagi o'zgarishlarga qanday munosabatda bo'lishlarini bilish uchun maxsus sotsiologik tadqiqotlar o'tkazmoqdalar. Bunday tadqiqotlar natijasida kompaniyalarning dividend siyosatiga yanada oqilona yondashuv ishlab chiqilmoqda.
O'z aksiyalarini qayta sotib olish. Aksiyalarni sotib olish bo'yicha dasturlar ommabop va foydali deb hisoblanadi, chunki ular kompaniyaning aktsionerlik qiymatini oshiradi. Qolgan bitta aksiya uchun foyda marjasi oshadi, bu uning narxining oshishiga olib keladi. Jamiyat aksiyadorlari nuqtai nazaridan uning dividend daromadlari kapital foyda bilan almashtiriladi. Firma tomonidan sotib olingan aksiyalar g'azna aksiyalari deyiladi.
Odatda, aksiyalarni qayta sotib olish quyidagi uchta holatdan birini amalga oshiradi:
1. Agar kompaniyada aksiyadorlar o'rtasida taqsimlanishi mumkin bo'lgan mablag 'mavjud bo'lsa, korxona dividendlarni to'lash o'rniga aksiyalarni sotib olishni afzal ko'radi.
2. Kompaniya o'z kapitalining tarkibidagi mulk ulushi juda katta degan xulosaga kelganda qo'shimcha ssudani jalb qiladi va olingan mablag'larga aksiyalarni qaytarib sotib olishga sarflaydi.
3. Firma o'z xodimlariga aktsionerlik opsiyalarini chiqarganda hamda ochiq bozorda aksiyalarni sotib olishdan foydalanganda.
Aksiyalarni sotib olish to'g'risida e'lonni investorlar ijobiy signal sifatida qabul qilishadi, chunki sotib olish qaytarish aksariyat hollarda kompaniya rahbariyati aksiyalar narxini etarlicha baholanmagan deb hisoblaganida yuz beradi. Kompaniya o'z pullarini aksiyadorlar o'rtasida qayta sotib olish orqali tarqatganda, aksiyadorlar tanlash huquqiga ega - ular o'z aksiyalarini sotishlari yoki sotib olishda ishtirok etish taklifini rad etishlari mumkin, shu bilan birga dividendlarni to'lashda aksiyadorlar dividendlarni qabul qilib, tegishli soliqni to'lashlari shart. Shunday qilib, pulga muhtoj bo'lgan aktsionerlarning bir qismi o'z aksiyalarini kompaniyaga sotishi mumkin, boshqalari esa o'zlarining aksiyalarini saqlashlari mumkin, bu esa kompaniya aksiyalarni sotib olish uchun yubormoqchi bo'lgan foydasining bir qismini qayta investitsiyalashni anglatadi.
Qayta sotib olish kapital kapitalida katta o'zgarishlarni amalga oshirish uchun ishlatilishi mumkin. Ishchilariga kompensatsiya paketining muhim elementi sifatida aktsion optsiyalaridan foydalanadigan kompaniyalar aksiyalarni sotib olishlari mumkin va keyinchalik xodimlar o'z tanlovlarini amalga oshirishni tanlaganlarida ulardan foydalanishlari mumkin. Bu yangi aksiyalar chiqarish va daromadni ko'paytirish zaruratidan qochadi.