- Ob'ektiv idealizm va butun nemis klassik falsafasining buyuk vakili bo'lgan Hegel falsafasida dialektika o'zining idealistik ko'rinishida o'zining eng yuqori taraqqiyot darajasiga ko'tarildi. 1. Georg Vilgelm Fridrix Gegel (1770 - 1831), o'z davrining eng nufuzli faylasuflaridan biri, nemis klassik idealizmining ko'zga ko'ringan namoyandasi. Gegelning falsafaga qo'shgan asosiy hissasi shundaki, u batafsil ilgari surgan va rivojlantirgan: - obyektiv idealizm nazariyasi. Ob'ektiv idealizmning asosiy tushunchasi mutlaq g'oya - Jahon ruhi; - dialektika umumiy falsafiy usul sifatida. Eng muhimiga falsafiy asarlar Hegel quyidagilarni o'z ichiga oladi: - "Ruh fenomenologiyasi"; - "Mantiq fani"; - Huquq falsafasi. 2. asosiy fikr; asosiy g'oya Hegel ontologiyasi - borliq va tafakkurning identifikatsiyasi. Bu identifikatsiya natijasida Gegel maxsus falsafiy tushuncha – mutlaq g‘oyani oladi. Mutlaq fikr quyidagicha: - mavjud bo'lgan yagona haqiqiy haqiqat; - butun atrofdagi dunyo, uning ob'ektlari va hodisalarining asosiy sababi; - o'z-o'zini anglash va yaratish qobiliyatiga ega bo'lgan dunyo ruhi.
3. Gegel falsafasining navbatdagi asosiy ontologik tushunchasi begonalashtirishdir. Haqida aniq bir narsa aytish mumkin bo'lmagan mutlaq ruh o'zini quyidagi shaklda begonalashtiradi: - atrofdagi dunyo; - tabiat; - shaxs; - inson tafakkuri va faoliyati orqali begonalashgandan so'ng, tarixning borishi yana o'ziga qaytadi, ya'ni Absolyut Ruhning aylanishi sodir bo'ladi. Begonalashtirish quyidagilarni o'z ichiga oladi: - havodan moddaning yaratilishi; - ob'ekt (dunyo) va sub'ekt (shaxs) o'rtasidagi murakkab munosabatlar. Inson faoliyati orqali Jahon Ruhi o'zini ob'ektiv qiladi; - atrofdagi dunyoni buzish, odam tomonidan noto'g'ri tushunish. 4. Gegel ontologiyasida (borlig'ida) inson alohida o'rin tutadi. U mutlaq g'oyaning tashuvchisi. Har bir insonning ongi Jahon Ruhining zarrasi. Inson orqali Jahon Ruhi: - so'z, nutq, til, imo-ishoralar shaklida namoyon bo'ladi; - o'zini o'zi biladi kognitiv faoliyat shaxs; - yaratadi - inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy madaniyat natijalari shaklida. 5. Gegelning falsafa oldidagi tarixiy xizmati shundan iboratki, u birinchi bo‘lib dialektika tushunchasini aniq shakllantirgan. Dialektika, Gegelning fikricha, Jahon ruhi va u tomonidan yaratilgan uning atrofidagi dunyoning rivojlanishi va mavjudligining asosiy qonunidir. Dialektikaning ma'nosi quyidagicha: - dunyo ruhi, inson, tevarak-atrofdagi olam narsa va hodisalari, jarayonlar qarama-qarshi tamoyillarni (masalan, kunduz va tun, issiq va sovuq) o'z ichiga oladi; - yagona mavjudotning tomonlari va Jahon ruhi bir-biri bilan ziddiyatda bo'ladi, lekin ayni paytda ular mohiyatan bir va o'zaro ta'sir qiladi; - qarama-qarshiliklar birligi va kurashi - umuminsoniy mavjudlik va taraqqiyotning asosi. Gegelning fikricha, qarama-qarshilik yomonlik emas, balki yaxshilikdir. Taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi aynan qarama-qarshiliklardir. Qarama-qarshiliklarsiz ularning birligi va kurashi, rivojlanishi mumkin emas. - 3. Gegel falsafasining navbatdagi asosiy ontologik tushunchasi begonalashtirishdir. Haqida aniq bir narsa aytish mumkin bo'lmagan mutlaq ruh o'zini quyidagi shaklda begonalashtiradi: - atrofdagi dunyo; - tabiat; - shaxs; - inson tafakkuri va faoliyati orqali begonalashgandan so'ng, tarixning borishi yana o'ziga qaytadi, ya'ni Absolyut Ruhning aylanishi sodir bo'ladi. Begonalashtirish quyidagilarni o'z ichiga oladi: - havodan moddaning yaratilishi; - ob'ekt (dunyo) va sub'ekt (shaxs) o'rtasidagi murakkab munosabatlar. Inson faoliyati orqali Jahon Ruhi o'zini ob'ektiv qiladi; - atrofdagi dunyoni buzish, odam tomonidan noto'g'ri tushunish. 4. Gegel ontologiyasida (borlig'ida) inson alohida o'rin tutadi. U mutlaq g'oyaning tashuvchisi. Har bir insonning ongi Jahon Ruhining zarrasi. Inson orqali Jahon Ruhi: - so'z, nutq, til, imo-ishoralar shaklida namoyon bo'ladi; - o'zini o'zi biladi kognitiv faoliyat shaxs; - yaratadi - inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy madaniyat natijalari shaklida. 5. Gegelning falsafa oldidagi tarixiy xizmati shundan iboratki, u birinchi bo‘lib dialektika tushunchasini aniq shakllantirgan. Dialektika, Gegelning fikricha, Jahon ruhi va u tomonidan yaratilgan uning atrofidagi dunyoning rivojlanishi va mavjudligining asosiy qonunidir. Dialektikaning ma'nosi quyidagicha: - dunyo ruhi, inson, tevarak-atrofdagi olam narsa va hodisalari, jarayonlar qarama-qarshi tamoyillarni (masalan, kunduz va tun, issiq va sovuq) o'z ichiga oladi; - yagona mavjudotning tomonlari va Jahon ruhi bir-biri bilan ziddiyatda bo'ladi, lekin ayni paytda ular mohiyatan bir va o'zaro ta'sir qiladi; - qarama-qarshiliklar birligi va kurashi - umuminsoniy mavjudlik va taraqqiyotning asosi. Gegelning fikricha, qarama-qarshilik yomonlik emas, balki yaxshilikdir. Taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi aynan qarama-qarshiliklardir. Qarama-qarshiliklarsiz ularning birligi va kurashi, rivojlanishi mumkin emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |
