Nerv sistemasi eshqobilova aziza ishdavlat qizi. Xolmoʻminova osuda zafar qizi. Qulsaxatov abdurauf

NERV SISTEMASI
ESHQOBILOVA AZIZA ISHDAVLAT QIZI. XOLMOʻMINOVA OSUDA ZAFAR QIZI.QULSAXATOV ABDURAUF
ROʻZIMUROD OʻGʻLI. ABDURAXMONOV ELDOR ERALI OʻGʻLI.
Denov tadbirkorlik va pedagogikainstitutining talabalari.

Annotatsiya:Hozirda nerv sistemasi kasalliklari ham keng tarqalmoqda. Barchamiz bundan ogoh boʻlishimiz shart ya’ni asabimizni buzishimiz natijasida qancha kasalliklar kelib chiqadi. Nerv sistemamiz oʻzimizga kerak har xil funksiyalarni bajaradi. Agar nerv sistemamiz oʻz ishini bajarmasa sogʻlig`imiz uchun zararli hisoblanadi. Bu maqolani yozishidan maqsadimiz barcha insonlarni ogohlantirish kasalliklarni oldini olish, ular haqida maʼlumotlar berishdan iborat.
Kalit soʻzlar: neyrogliya, akson, dentrit, miyelin qobiq, mediator, refleks, uzunchoq miya, oʻrta miya,oraliq miya, miyacha, varoliyev koʻrishi, periferik nerv, vegetativ nerv, markaziy nerv sistemasi. Nevropotologiya fani-inson nerv sistemasi faoliyatini buzilishi sabablari va ana shu buzilishlarni oldini olish, davolash usullarini tadqiqot qilish haqidagi fandir. Nevrologiya tarixini oʻrganadigan boʻlsak. Qadimgi Misr nevrologiyasi Misrliklar koxinlar tabib sifatida tan olingan edilar. Ular nerv sistemasining baʼzi kasalliklari, masalan; bosh miya chanogʻi jarohatlari, miya shikastlanishi bilanbogʻliq boʻlgan falajlar, yuz nervining falaji haqida maʼlumotga ega boʻlishgan. Qadimgi Hindtabiblarining nerv sistemasiga doir maʼlumotlar Sushurtaning “Ayur-Veda” kitobida keltirilgan. “Ayur-Veda”da yozilishicha, odamda 24 ta nerv va 9 ta sezgi aʼzolari bor. Sushurtaning aytishicha kindik asosiy hayot manbaidir, barcha nerv va tomirlar kindikdan boshlanar ekan. Qadimgi Xitoy tabiblari kishi shaxsiyatini anglashda unda sodir boʻladigan hissiyotlarni gʻam-gʻussa, gʻazab,quvonch,sevish, kabilarga katta oʻringa ajratganlar. Nerv kasalliklari davolashda “Chjen Szyu terapiya” (nina sanchib va kuydirib davolash) usulini qoʻllaganlar. Tutqanoq kasalligini davolashda fil tishidan foydalanganlar. Nervlarni mustahkamlash uchun esa tuya goʻshti isteʼmol qilish tavsiya etilgan.Qadimgi yunonlar Buqrotning fikricha bosh miya bezlar turkimiga kiradi,u ikki yarim shardan iborat boʻlib,ular oʻzaro komissura va miya chandigʻi yordamida bogʻlangan. Buqrot fikricha, bosh ogʻrigʻi bosh miyada paydo boʻlgan quyqa tufayli vujudga keladi.U bosh miya qizib ketganda,zah
oʻtganda,tumov boʻlganda,quloq ogʻriganda va sharob ichganda paydo boʻladi.Arastuning fikricha,miya qonsiz,hidsiz,sovuq va shilimshiq boʻlib,u ikkita yarim shardan tarkib topadi va shuningdek ikkita miya pardasi bilan qoplangan.Ibn Sino bosh miyani “ong markazi”deb taʼriflaydi.Bu organ orqali biz dunyoni koʻramiz,eshitamiz,mushohada qilamiz,hid bilamiz.Salbiy va ijobiy his-tuygʻularining junbushga kelish ham markazga bogʻliq.Bu organda fikr paydo
boʻladi,fikrdan esa bilim turiladi.Ichki organlarning faoliyati,ishlash tarzi ham bosh miyaga bogʻliq. Ibn Sino “Tib qonunlari” kitobida periferik nerv sistemasining anatomiyasi va fiziologiyasini xayratomuz aniqlik bilan tasvirlagan. “Tib qonunlari” 5 jilddan iborat boʻlib, 412,5 bosma sahifani tashkil etadi. Unda nerv tuzilmasining anatomiyasi va fiziologiyasini shu qadar chuqur va batafsil bayon qilingan.Ibn Sino birinchi boʻlib umumiy nevrologiya bilan xususiy nevrologiyani bir -biridan ajratib berdi,inson aʼzolari funksiyasini ularning tuzilishi bilan chambarchas bogʻliq ravishda bayon qildi.Nerv toʻqimasi neyronlar ,neyrogliya va ularni qon
bilan taʼminlovchi qon tomirlari tashkil etagan.Nevron deb,nerv hujayrasi va uning oʻsiqlariga aytiladi.Bosh miya va orqa miyaning kulrang moddasi – nerv hujayrasi yigʻindisidan iborat.Nevronlar -Nerv hujayrasi nerv toʻqimasining asosiy strukturasi hisoblanadi.Mikroskopik tekshiruvlarda markaziy nerv sistemasida xilma-xil nevronlar borligini kuzatish mumkin.Ular bir -biridan avvalo hajmi va shakli jihatidan farq qiladi.Nerv hujayralarining kattaligi har xil 4-6
mikrondan 120 mikrongacha boradi.Nerv hujayralarining katta yoki kichikligi undan chiquvchi nerv tolalarining uzunligiga va shu hujayralarni nerv bilan taʼminlaydigan maydon hajmiga bogʻliq.Nerv toʻqimasining hujayralari organimdagi boshqa toʻqimalarning hujayralaridan oʻz
oʻsiqchalari bilan farqlanadi.Nerv hujayralarining oʻsiqchalari 2 xil boʻladi:1.Kalta,sershox oʻsiqchalar (dentritlar ).2.Uzun oʻsiqchalar (akson yoki neyron).Aksonlarni tuzilishiga qarab 2 turga boʻlinadi.Birinchi turdagi hujayra-katta va Aksonlari uzun boʻlib (masalan,piramida yoʻli, spinotalamik va gangliobular yoʻllar) ,uzun nerv yoʻllarini tashkil etadi.Ikkinchi turdagi
hujayralarning Aksonlari kalta boʻlib ,hujayradan uzoqlashmasdan turib tugallanadigan tolalarga boʻlinadi.Bularga oraliq neyronlar deyiladi.Ularning funksiyasi impulslarini bir hujayradan ikkinchisiga oʻtkazishdir.Nerv tolasining tuzilishi va vazifalari -Nerv tolasi nerv hujayralarining oʻsiqchalaridir.Nerv tolasi neyrofibrillardan tuzilgan oʻq silindirdan iborat boʻlib,nerv impulslarini
oʻtkazishda ishtirok etadi.Nerv sistemasining faoliyati har bir neyronning funksional holatiga bogʻliq.Neyronlar qoʻzgʻaluvchan va oʻtkazuvchanlik xususiyatiga ega.Nerv hujayrasining dentritlari uning retseptor (qabul qiluvchi) qismi hisoblanadi.Retseptorlar tashqi va ichki taassurotlarni qabul qilib ,nerv impulslariga aylantirib beradi.Impulislar oʻz navbatida hujayra
tomon yoʻnalib ,uni qoʻzgʻatadi.Qoʻzgʻalish natijasida qayta hosil boʻlgan nerv impulslari shu hujayraning aksonlariga oʻtadi.Sinapslar tuzilishi-Markaziy va periferik nerv sistemasining neyronlararo tuzilmasi har xil boʻladi.Sinaps yordamida impulslarini qabul qiliganidan soʻng,bu
impulislar dinamik polyarizatsiya qonuniga muvofiq dentritdan aksonga oʻtadi.Ular akson orqali ishchi organga yetib keladi.Nevrogliya-markaziy nerv sistemasida biriktiruvchi toʻqima vazifasini bajaradi.Neyrogliya deb atalishining sababi ham shunda (gliya soʻzlarning asl maʼnosi yelim
demakdir). Nevropotologiya fani-inson nerv sistemasi faoliyatini buzilishi sabablari va ana shu buzilishlarni oldini olish ,davolash usullarini tadqiqot qilish haqidagi fandir.Nevrologiya tarixini oʻrganadigan boʻlsak . Qadimgi Misr nevrologiyasi Misrliklar koxinlar tabib sifatida tan olingan edilar.Ular nerv
sistemasining baʼzi kasalliklari ,masalan;bosh miya chanogʻi jarohatlari ,miya shikastlanishi bilan bogʻliq boʻlgan falajlar,yuz nervining falaji haqida maʼlumotga ega boʻlishgan.Qadimgi Hind tabiblarining nerv sistemasiga doir maʼlumotlar Sushurtaning “Ayur-Veda”kitobida keltirilgan.”Ayur-Veda”da yozilishicha ,odamda 24 ta nerv va 9 ta sezgi aʼzolari bor.Sushurtaning
aytishicha kindik asosiy hayot manbaidir,barcha nerv va tomirlar kindikdan boshlanar ekan.Qadimgi Xitoy tabiblari kishi shaxsiyatini anglashda unda sodir boʻladigan hissiyotlarni gʻam-gʻussa,gʻazab,quvonch,sevish,kabilarga katta oʻringa ajratganlar.Nerv kasalliklari davolashda “Chjen Szyu terapiya “(nina sanchib va kuydirib davolash)usulini qoʻllaganlar.Tutqanoq kasalligini davolashda fil tishidan foydalanganlar.Nervlarni mustahkamlash uchun esa tuya goʻshti isteʼmol qilish tavsiya etilgan. Qadimgi yunonlar Buqrotning fikricha bosh miya bezlar turkimiga kiradi,u ikki yarim shardan iborat boʻlib,ular oʻzaro komissura va miya chandigʻi yordamida bogʻlangan.Buqrot fikricha ,bosh ogʻrigʻi bosh miyada paydo boʻlgan quyqa tufayli vujudga keladi.U bosh miya qizib ketganda,zah oʻtganda,tumov boʻlganda,quloq ogʻriganda va sharob ichganda paydo boʻladi. Arastuning fikricha,miya qonsiz,hidsiz,sovuq va shilimshiq boʻlib,u ikkita yarim shardan tarkib topadi va shuningdek ikkita miya pardasi bilan qoplangan.Ibn Sino bosh miyani “ong markazi”deb taʼriflaydi.Bu organ orqali biz dunyoni koʻramiz,eshitamiz,mushohada qilamiz,hid bilamiz.Salbiy va ijobiy his-tuygʻularining junbushga kelish ham markazga bogʻliq.Bu organda fikr paydo boʻladi,fikrdan esa bilim turiladi.Ichki organlarning faoliyati,ishlash tarzi ham bosh miyaga bogʻliq.Ibn Sino “Tib qonunlari “kitobida periferik nerv sistemasining anatomiyasi va fiziologiyasini xayratomuz aniqlik bilan tasvirlagan.”Tib qonunlari “5 jilddan iborat boʻlib,412,5 bosma sahifani tashkil etadi.Unda nerv tuzilmasining anatomiyasi va fiziologiyasini shu qadar chuqur va batafsil bayon qilingan.Ibn Sino birinchi boʻlib umumiy nevrologiya bilan xususiy nevrologiyani bir -biridan ajratib berdi,inson aʼzolari funksiyasini ularning tuzilishi bilan chambarchas bogʻliq ravishda bayon qildi.Nerv toʻqimasi neyronlar ,neyrogliya va ularni qon bilan taʼminlovchi qon tomirlari tashkil etagan.Nevron deb,nerv hujayrasi va uning oʻsiqlariga aytiladi.Bosh miya va orqa miyaning kulrang moddasi – nerv hujayrasi yigʻindisidan iborat.Nevronlar -Nerv hujayrasi nerv toʻqimasining asosiy strukturasi hisoblanadi. Mikroskopik tekshiruvlarda markaziy nerv sistemasida xilma-xil nevronlar borligini kuzatish mumkin.Ular bir - biridan avvalo hajmi va shakli jihatidan farq qiladi.Nerv hujayralarining kattaligi har xil 4-6 mikrondan 120 mikrongacha boradi.Nerv hujayralarining katta yoki kichikligi undan chiquvchi
nerv tolalarining uzunligiga va shu hujayralarni nerv bilan taʼminlaydigan maydon hajmiga bogʻliq.Nerv toʻqimasining hujayralari organimdagi boshqa toʻqimalarning hujayralaridan oʻz oʻsiqchalari bilan farqlanadi.
Nerv hujayralarining oʻsiqchalari 2 xil boʻladi: 1-Kalta, sershox oʻsiqchalar (dentritlar). 2-Uzun oʻsiqchalar (akson yoki neyron).Aksonlarni tuzilishiga qarab 2 turga boʻlinadi. Birinchi turdagi hujayra-katta va Aksonlari uzun boʻlib (masalan, piramida yoʻli, spinotalamik va gangliobular yoʻllar) ,uzun nerv yoʻllarini tashkil etadi. Ikkinchi turdagi hujayralarning Aksonlari kalta boʻlib ,hujayradan uzoqlashmasdan turib tugallanadigan tolalarga boʻlinadi.Bularga oraliq neyronlar deyiladi. Ularning funksiyasi impulslarini bir hujayradan ikkinchisiga oʻtkazishdir. Nerv tolasining tuzilishi va vazifalari -Nerv tolasi nerv hujayralarining oʻsiqchalaridir. Nerv tolasi neyrofibrillardan tuzilgan oʻq silindirdan iborat boʻlib, nerv impulslarini oʻtkazishda ishtirok etadi. Nerv sistemasining faoliyati har bir neyronning funksional holatiga bogʻliq. Neyronlar qoʻzgʻaluvchan va oʻtkazuvchanlik xususiyatiga ega.Nerv hujayrasining dentritlari uning retseptor (qabul qiluvchi) qismi hisoblanadi.Retseptorlar tashqi va ichki taassurotlarni qabul qilib ,nerv impulslariga aylantirib beradi.Impulislar oʻz navbatida hujayra tomon yoʻnalib ,uni qoʻzgʻatadi. Qoʻzgʻalish natijasida qayta hosil boʻlgan nerv impulslari shu hujayraning aksonlariga oʻtadi.Sinapslar tuzilishi-Markaziy va periferik nerv sistemasining neyronlararo tuzilmasi har xil boʻladi.Sinaps yordamida impulslarini qabul qiliganidan soʻng,bu impulislar dinamik polyarizatsiya qonuniga muvofiq dentritdan aksonga oʻtadi.Ular akson orqali ishchi organga yetib keladi. Nevrogliya-markaziy nerv sistemasida biriktiruvchi toʻqima vazifasini bajaradi. Neyrogliya deb atalishining sababi ham shunda (gliya soʻzlarning asl maʼnosi yelim demakdir). Neyrogliya funksiyasi astrotsit va oligodendrgliostsitlar tayanch ,nerv hujayralarini oziq moddalar bilan taʼminlash va barer (toʻsiq) funksiyasini bajaradi.Nobud boʻlgan nerv hujayralarining oʻrni ham nevrogliya hujayralarining boʻlinib koʻpayishi hisobiga toʻlib turadi.Periferik nerv sistemasi.Periferiyadagi nerv sistemasi markaziy nerv sistemasi bilan chambarchas bogʻliq boʻlib ,undan ajralmasdir.Periferiyadagi nerv sistemasi nervlardan tuzilgan:bu nervlar markaziy nerv sistemasidan chiqib va butun organizmga tarmoqlanib ,organizmning
har bir qismini bosh miya va orqa miya bilan bogʻlaydi.Bosh miyadan 12 juft nerv ,orqa miyadan 31 juft nerv chiqadi. Periferiyadagi nerv tolalari orqa miya bilan bosh miyaning ichki qismlarida kiradi.Ular bosh miyaning hamma qismlari bilan,jumladan ,bosh miya poʻsti bilan bogʻlanadi.Vegetativ nerv sistemasini nerv tugunlari va bu nerv tugunlarini orqa miyadagi hamda
orqa miyadan tashqaridagi maxsus birikma va chatishmalarini tashkil etadi.Vegetativ nerv sistemasi simpatik va parasimpatik qismlarga boʻlinadi.Simpatik nervlar orqa miyaning koʻkrak va bel qismdan parasimpatik nervlar bosh miyaning quyi qismidan va orqa miyaning dumgʻaza
qismidan chiqadi.Simpatik va parasimpatik nervlar barcha ichki organlarga boradi.Ular organlarga qarama-qarshi ta’sir koʻrsatadi.Masalan,simpatik nervlar yurak urishini kuchaytiradi,qon bosimini oshiradi,ichak muskullari qisqarishini pasaytiradi,nafas olishni yengillashtiradi,ter ajralishini kuchaytiradi.Parasimpatik nervlar bu jarayonlarga aks taʼsir koʻrsatadi.Refleks-tashqi va ichki tasirlarga organimning markaziy nerv sistemasi ishtirokidagi reaksiyasidan iborat.Organizmning oddiy harakatlardan tortib,eng murakkab jarayonlarga faoliyati (masalan,fikrlash,nutq,kasb-hunar oʻrganish) reflekslar tufayli amalga oshadi.Refleks yoyi 5 qismdan retseptor,sezuvchi neyron,markaziy nerv sistemasining bir qismi,harakatlantiruvchi neyron va ishchi organdan iborat.Xulosa oʻrnida shuni aytamizki yozishdan maqsad nerv sistemasimamizni asarashimiz kerak. Koʻp asabiylashmasligimiz asabimizni asrashimiz kerak koʻp buzadigan boʻlsak har xil kasalliklar kelibchiqadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.M.R.Poʻlatxoʻjayeva.”Defektalogiyaning kilinik asoslari”._Toshkent 2013
2. M.A.Xujamberdiev.А.А Mixailov.N.S.Mamasoliev.Ichki kasalliklar tibbiy masalalar._T... Toshkent Ibn Sino nomidagi nashriyot -matbaa birlashmasi 1994.
3.M.M.Abdulxayeva.Biologiya._ T...Navroʻz nashriyoti 2018.