Nerv sistemasinin` funksiyasi eki bo`limge bo`lip u`yreniledi

Nerv talshiqlarinin` miyelinlesiwi. Aldin periferik nervler, son` arqa miy nervleri, keyinirek bas miy sabinin` nerv talshiqlari, onnan keyin bas miy u`lken yarim sharlarinin` nerv talshiqlari miyelinlesedi. Miyelin qabat rawajlang`an sayin nerv talshig`inin` qozg`aliwshan`ilig`i artip baradi. Ana qarninda embrion 4 ayliq bolg`annan baslap, arqa ha`m bas miydegi nervler miyelinlese baslaydi. Birinshi na`wbette ha`reket nervleri, son` aralas nervler, onnan keyin arqa miydin` orayg`a umtiliwshi nervleri miyelinlesedi. Bala tuwilg`aninda ha`reket nervleri miyelin qabat penen qisman oralg`an boladi. Bala 1,5-2 jasar bolg`anda bas miyindegi ko`p g`ana nervler, 2 jasinda esitiw organi nervleri miyelinlesip boladi. Ko`riw ha`m til tamaq nervleri jan`a tuwilg`an balalarda miyelinlesken bolip, 3-4 jasta toliq miyelinlesedi. Bet nervinin` tarmaqlari ha`milede ana qarninda may miyelinlese baslap, bala tuwiliw waqtina kelgende toliq tamamlanadi. Ush jasta bas miydin` nerv talshiqlari miyelinlesip, funksiyalari quramalasa baslaydi. Toqima kletkalarindagi qozg`aliw waqtinda qozg`alg`an taraw menen salistirg`anda tinish taraw potentsiallar ortasinda ayirmasi ju`z beredi. Qozg`aliw waqtinda tiri toqimalarda ju`z beretug`in elektrik o`zgerisler bioelektrik ha`diyseler, yag`niy bioelektrik toklar dep ataladi. Biotoklar quwati min`nan ha`tte millionnan bir bo`limi menen o`lshenedi. Baqsanin` bir bulshiq etin jaraqatlap, usi jerge ha`mde saw jerge galvanometr elektrotlari qoyilsa, galvanometrdi bir ta`repke, yag`niy teris zaryadlar ta`repke ha`reketlenedi. Bulshiq ettin`ziyanlang`an bo`liminde (+),ziyanlanbag`an bo`liminde (-) zaryadlar payda boladi. Saw bo`lim menen ziyanlang`an bo`lim arasinda payda bolg`an potentsiallar ayirmasi tinishliq toki delinedi. Bul potentsiallar ayirmasi ko`p o`tpey joq bolip ketedi. Bulshiq ette payda bolg`an tinishliq toki 1-2 mv, nervtegisi bolsa 30 mv boliwi, bulshiq ettegi tinishliq toki nervtegige salistirg`anda biraz uzaq saqlaniwi mumkin. Biotoklardi u`yreniw turli keselliklerdi aniqlawda ja`rdem beredi. Ju`rek bulshiq etlerinin` ha`reket toklari elektrokardiograf ja`rdeminde jazip alinadi. Bul jaziw elektrokardiogramma dep ataladi. Bas miydegi ha`reket toklari bolsa elektroentsefalografda jazip alinadi. Asqazanda payda bolatug`in ha`reket toklari elektrogastrografda jazip alinadi, ol elektrogastrogramma dep ataladi. Nerv oraylarindag`i ja`ne bir qa`siyet dominanta qa`siyeti bolip oni birinshi bolip 1923-jili A.A.Uxtomskiy aniqlag`an. Belgili waqitta nerv oraylarinda joqari turg`an qozg`aliw oshag`in A.A. Uxtomskiy dominant dep atag`an. Joqari turg`an qozg`aliw oshag`i basqa oraylarg`a keliwshi qozg`alis tolqinlarin o`zine tartip, solar esabinan ku`sheye aladi. Bul waqitta basqa oraylarda tormozlaniw protsesi baslanadi. Dominantanin` payda boliwindag`i a`hmiyetli sha`rtlerden biri nerv kletkalarinin` ju`da` qozg`aliwshan`lig`i. Dominanta uzaq muddet saqlanip turiwi mumkin. Dominanta joqari nerv iskerligine, adamnin` ruxiyatina baylanisli boladi. Dominanta printsipi diqqat aktivliginin` fiziologiyaliq tiykari. Sonin` ushin dominant pedagogika ham psixologiyada u`lken a`hmiyetke iye. Oqitiwshilar oqiwshilarg`a ta`lim ta`rbiya beriwde soni itibarg`a aliwi kerek. Bala tuwilg`annan keyin orayliq nerv sistemasisiz sirtqi ortaliq ta`siri ha`m
minez qulqi, so`ylew arqali rawajlanip baradi. Jan`a tuwilg`an ha`m kishi baqsha jasindag`i balalardin` nerv sistemasinda qozg`aliw protsesi tormozlaniw protsesinen u`stin turadi. Ha`reket oraylari arqa ha`m bas miyde tez qozg`aliw qa`siyetine iye, sebebi bul jastag`i balalar ha`reketshen` ha`m hayajonga toli boladi. Balalarda sha`rtli refleks payda bolip atirg`an da`wirde qozg`aliw usi sha`rtli refleks payda qiliwshi analizator orayina ha`mde qon`si analizator orayina tarqaladi. Sha`rti reflekstin` payda boliwi ha`m bekkemleniwi menen sha`rtli ta`sirlewshige baylanisli oraylarg`a qozg`aliw jayiladi qon`si nerv oraylarina tarqalmaydi. Misali, balada bir sha`rtli dawisqa refleks payda bolsa ,usi dawisqa jaqin dawislarda shartli tasirlewshi siyaqli tasir etip, sha`rtli refleks payda etedi. Sha`rtli refleks qansha bekkem bolsa, qozg`alis sonsha kem tarqaladi. Na`restelerde qozg`alis baqsha jasindag`i balalardag`ig`a salistirg`anda juda` ken` tarqalg`an. Baqsha jasindag`i balalarda qozg`alis oraylari tez almasip turadi. Sonin` ushin bul jastag`i balalardin` ha`reketi ha`m diqqati erkin boladi, uzaq dawam etpeydi. Balanin` jasi artip barar eken ,dominant oraylarinda payda bolg`an qozg`alis erkin bolip, uzaq waqit qozg`alip turadi ha`m ta`sirler jiyindisi artip baradi. Jan`a tuwilg`an balada awqatqa dominant payda boladi. A`ste aqirin ayirim ta`sirge dominant oraylari payda bola baslaydi. Dominanta oraylari turaqli bolmaydi ha`m domininta uzaq dawam etpeydi.