Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

3.3. Болаларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ўстириш. 
Боланинг нутқи катталар нутқи асосида ривожланиб боради. нутқнинг 
тўғри шаклланиши атрофдагилар нутқига, нутқий тажрибага, тўғри нутқ 
мухити ва таълим-тарбияга боғлиқ. Нутқ туғма қобилият эмас, балки ҳаёт 
давомида боланинг жисмоний ва ақлий ривожланиши билан бир қаторда 
шаклланиб боради. Нутқ бўзилишларини ўрганиш, тушуниш учун бола 
нутқининг нормал ривожланиш йўлини, бу жараённинг ўзига хос 
хусусиятларини, нутқнинг муваффакиятли шаклланишида катта рол ўйновчи 
шароитни билиши лозим. Бундан ташқари бола нутқининг ривожланиш 
жараёнидаги ривожланиш даврини аниқ билиш зарур. Бу эса, нутқнинг 
ривожланиш жараёнидаги у ёки бу камчиликларни ўз вақтида билиш ва 
аниқлаш учун керак бўлади. Масалан, 1 ёшу 4 ойлик бола гапирмаяпти.
Педагог боланинг нормал ривожланишида биринчи сўзлар қачон пайдо 
бўлишина билса, у ҳолда бу боланинг нормал ёки нонормал ривожланаётганини 
хал қила олади. Бола нутқининг ривожланиш хусусиятларини билиш, нутқ 
бўзилишларига тўғри ташхис қўйиши учун ҳам зарурдир. Баъзи мутахассислар 
уч ёшли боланинг товуш талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш учун 
уни логопед қабулига юборадилар. Шу тўғрими? Йўқ, албатта. Чунки, нутқи 
нормал ривожланаётган болага ҳали бу ёшда баъзи бир товушларни нотўғри
талаффуз этиш хос бўлади. Бу кўриниш физиологик дислалия деб аталиб, бу 
ёшдаги болаларда артикуляция аппаратининг ҳали етарли даражада 
шаклланмаганлигини билдиради. Нутқ камчиликларини бартараф этишда тўғри 
ва аниқ тарбиявий-тузатиш иш режасини тузиш учун бола нутқининг 
ривожланиш қонуниятларини яна бир карра билиш зарур ҳисобланади.
Муаллифлар 
бола 
нутқининг 
шаклланиш 
даврларини 
турлича
кўрсатадилар, уларни ҳар хил номлайдилар ва ҳар бирининг ёш чегараларини 
турлича ифодалайдилар.

---

53 
Г.Л.Розенград-Пупко болада нутқ ривожланишни икки даврга ажратади: 
А.Н.Леонтев бола нутқининг шаклланишини 4 даврга бўлиб кўрсатади: 
Бола туғилган дақиқадан бошлаб овоз чиқаради. Бу овоз қичқириқ ва 
йиғидан иборат бўлади. Тўғри, бу овоз одам нутқидан ўзоқ. Лекин, ана шу
қичқириқ ва йиғи нутқ аппаратининг 3 бўлимини (нафас олиш, овоз ҳосил 
бўлиш, артикуляцион) ривожланишда катта роль ўйнайди. Икки хафта ўтгач, 
бола гапираётган одамнинг овозига эътибор бера бошлайди. Унга 
гапираётганда қулоқ солади, йиғлашдан тўхтайди. Бу даврда луғат 
бойлигининг ўсиши давом этади.
Боланинг 4-6 ёшида унинг луғати бойлиги ўсиб бориши билан биргаликда
нутқнинг грамматик томони ҳам ривожланиб боради. Бола ҳаётининг 4-йилига