Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti maxsus sirtqi bo

3.  Yerni  kuzda  qo’sh  qavatlab  shudgorlash,  haydash  chuqurligini  

tabaqalashtirish, haydalma qatlam qalinligi va uni oshirish usullari.  

Ekinlardan  yuqori  hosil  olishda  unumdor  haydalma  qatlam  qalin  bo’lish

ining ahamiyati  katta,  chunki  haydalma  qatlam  qancha  qalin  bo’lsa,  tupr

oqning  suv o’tkazuvchanligi,  havo  almashinishi,  oziq  rejimi,  shuncha  ya

xshilanadi  va  mikrobiologik jarayonlar jadallashadi, o’simliklarning o’sishi 

va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Shuning uchun paxtakor xo’jal

iklarda kuzgi shudgor chuqur o’tkaziladi.  

  

Ma’lumki,  yer  chuqur  haydalganda,  tuproqning  umumiy  va  nokapilyar  

g’avakligi ortadi,  suv  va  havoning  pastki  qatlamlariga  o’tishi  osonlashad

i,  aerob  mikroorganizmlarni faoliyati  yaxshilanadi  va  o’simliklar  uchun  

oziq  moddalar  ko’proq  to’planadi.  Yer  chuqur yumshatilganda  (haydal 

ganda),  tuproq  yuza  qatlamining  hajmi  ortadi,  ekinlarning  ildizi tuproqni

ng  chuqur  qatlamlariga  oson  o’tadi  va  suv  hamda  oziq  moddalardan  ilo

ji  boricha ko’plab foydalana oladigan bo’ladi.  

  

Yerni chuqur haydash begona o’tlarga, ekinlarni kasallik va zararkunandalari

ga qarshi kurashishda  muhim  tadbir  hisoblanadi.  Yer  haydalganda  begon

a  o’tlar  urug’i  tuproqning chuqur qatlamlariga ko’milib ketib, ko’pchiligi y

ashovchanligini yuqotadi. Ko’p yillik begona o’tlarning  ildizi  chuqurroq  ke

silganda,  yana  kayta  o’sib  chiqmaydi.  Ang’iz  qatlami  yaxshi ag’darilib,  

chuqur  ko’milganda  kasallik  va  zararkunandalarning  ko’payish  imkoniya

ti yuqotiladi. Yerni chuqur haydash tuproqda kuzgi va qishgi yog’in-

sochin suvlarining ko’proq to’planishiga imkoniyat yaratadi.  

  

---

Mexanik tarkibi og’ir, qadimdan dehqonchilik qilinayotgan, haydalma osti zi

ch, qattiq, «plug  tavoni»  hosil  bo’lgan  yoki  gips  qatlami  mavjud  bo’lga

n  yerlar  uchun  chuqur haydashning ijobiy ta’siri yana ham katta. Chunki, y

er doimo yuza haydalganda,       plug tavon hosil  bo’ladi  va  tuproqning  ch

uqur  qatlamlaridagi  unumdorlikdan  foydalanishga  imkon bermaydi.  Bund

ay  haydashda  hosildorlik  pasayadi.  Shuning  uchun  qalin,  unumdor  va m

adaniy qatlam hosil qilish, yerni ishlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Xar 

bir hududning tuproqiqlim xususiyatlariga ko’ra yerni ishlashning qo’yidagi 

usullari qo’llaniladi:   

 

1.Tuproqning qo’yi qatlamida, ozozdan qo’shib  haydab,  yuqoriga chiqarish.

 Buning uchun rasmiy  chimqirqari  bor bo’lgan plugdan  foydalanib,  yerni  

haydash  chuqurligi oshirib boriladi.  

2.Haydalma  qatlamni  to’liq  ag’darib,  bir  yo’la  uning  ostki  qatlamini  bir

  qismini yumshatadi. Buning uchun yerni yumshatuvchi moslamasi bo’lgan 

pluglardan foydalaniladi. 

3.Yerni  belgilangan  chuqurlikda ag’darmasdan  yumshatish. Buning  uchun 

chimqirqarli va ag’dargichi olingan plugdan foydalaniladi. 

4.Freza bilan ishlab, yerni haydash chuqurligini birdaniga oshirish.  

5.Tuproqning genetik gorizontlarini dastlabki holda qodirib, 60 sm chuqurlik

da ishlov berish. Yerni bir, ikki va uch qatlam (yarusli) holida ishlash natijasi

da qalin haydalma qatlam hosil qilish mumkin. Yer  bir  qatlamlab  ishlangan

da,  tuproqning  gorizontlari  aralashmaydi.  Bunga  yerni  

ag’darib va ag’darmasdan ishlov berish usullari ta’lluqlidir.  

Yer  ikki  qatlamlab  ishlanganda,  yuqori  qatlam  ag’dariladi  va  qo’yi  qatl

am  bir      yo’la yumshatiladi  yoki  yuqori  qatlam  bilan  qo’yi  qatlamning 

 o’rni  almashtiriladi.  Bunda chimqirqarli, ikki yarusli PYa-3 

35 pluglaridan foydalaniladi. 

      

 

Haydalma  qatlam  qalinligini  oshirish  tuproq  iflosligini  hisobga  olgan  ho

lda  olib boriladi. Qumli  va shagalli qatlam sayez  joylashgan  yerlarda erta 

bahorda kolmataj usulida, yani  yerga  loyqa  yotqizish  yo’li  bilan  haydalm

a  qatlam qalinligi asta/sekin oshirib boriladi. Bu  tadbir yetarli  qalinlikda  h

aydalma  qatlam  hosil  bo’lgancha  har  yili  bahorda  bir  necha marta takror

---

lanadi. Haydalma qatlam qalinligini oshirish uchun tepaliklar tuprog’i, go’ng

 va boshqa  organik  o’g’itlardan  ham  foydalanish  mumkin. Malumki  qadi

mdan  sug’orib dehqonchilik  qilinib  kelayetgan  yerlarda  agroirrigasion yot

qiziqlarning  qalinligi 3+4  m  dan ortadi.Ana  shu  yerlarda  haydalma              

qatlam  qalinligini  bemalol  oshirish  mumkin.  Akademik V.M. Muhammad

janov qadimdan sug’orilib dehqonchilik qilinayotgan haydalma qatlam osti z

ichlashgan  hamma 

  yerlarda  har  3-4  yilda  bir  marta  yerni  50-

60  sm  chuqurlikda  ag’darib  

haydashni  tavsiya  qiladi.  Bunda  yer,  kuzda  yerni  chuqur  yumshatuvchi  

GR2,7  rusumli  qurollar  va  T+100,  T130  rusumli  kuchli  traktorlar  bilan 

 yumshatiladi,          oddiy  plugda ag’darib  haydaladi.  Ana  shunda,  tuproq

ning  suv  o’tkazuvchanligi,     nam  to’plash,  havo almashinish kabi fizik xo

ssalari tubdan yaxshilanadi.  

  

Professor  A.Ermatov  bedapoyani  60  sm  chuqurlikda  haydash  va  organo

mineral o’g’itlar  solish,  haydalma  qatlam  qalinligining  oshirishda  samara

li  usullardan          ekanligini takidlaydi.  Haydalma  qatlam  qalinligini  oshi

rish  va  tuzilishini  yaxshilanishi  bedadan  va undan  keyin  ekilgan  ekinlar

dan  yuqori  hosil  olishni  taminlashni    bu  olim  o’tkazgan tajribalarda ko’r

satib bergan.  

 

YErni kuzda shudgorlash asosiy agrotexnika tadbirlaridan biri bo’lib, o’simli

klarning  

o’sishi,  rivojlanishi  hamda  erta  yetilishida  va  yuqori  hosil  olishda  muhi

m  ahamiyatga  ega. Yerni har qanday usulda haydashda ham tuproqning ust

ki qatlamini donador holatga keltirish, unda ko’proq nam to’plash va havo al

mashinishi uchun yetarli sharoit     yaratish, haydashgacha yerga  solingan  mi

neral  va  maxalliy  o’g’itlarni  o’simliklar  imkoniyati  boricha  eng  qulay o’

zlashtiradigan qatlamga tushirish zarur, buning uchun shudgorlash chuqurligi

ni, muddatini, texnikasini to’g’ri tanlash va haydalma qatlam qalinligini oshi

rib borish zarur.