Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti “kimyo va uni o’qitish metodikasi” kafedrasi

I BOB.
1.1.Mustaqil ishlash metodlari mavzusining nazariy asoslari.
O'quvchilar mustaqil ravishda bajaradigan Kimmyoviy tajribalar kimmyo dasturida keltirilgan bo'ladi. Kimyoviy tajribalarni bajarish nafaqat o'quvchilarda uni o'tkazishga oid ko'nikma va malakalarni shakllantiradi, balki o'quvchilar tomonidall egallangan bilimlarning haqqoniyligini asoslab beradi. Bilimlaming egallanishi o'quv materialini chuqur o'zlashtirishga olib keladi va kimyoning turmush bilan bog'liqligini asoslashda muhim ahamiyat kasb etadi. O'quvchilar eksperimenti laboratoriya tajribalari va amaliy ishga bo'linadi. VIar bir-biridan didaktik maqsadi bilan farq qiladi. Laboratoriya tajribalarining maqsadi yangi bilirnlarni egallashga va yangi materialni o'rganishga qaratilgan bo'ladi. Amaliy mashg'ulotlar esa mavzuni o'rgauib bo'lgandan keyin olib boriladi va u bilimlarni takomillashtirish hamda mustahkamlashga, amaliy ko'nikmalarning shaldlanishi va shakllangan ko'nikma va malakalaml takomillashtirishga olib keladi. O'quvchilar eksperirnentining bajarilishi quyidagi bosqichlarda o'tadi.
1. Tajriba maqsadini tushunib olish.
2. Moddalami o'rganish.
3. Kimyoviy idish va asboblardan qurilmalar tuzish.
4. Tajribani bajarish.
5. Tajriba natijalarini tahlil qilish va xulosalar chiqarish.
6. Olingan natijalarni tushuntirish va reaksiya tenglamalarini yozish.
7. Hisobot tuzish.
O'quvchi nima sababdan tajriba bajarilayotganligi va qanday muammoni tajriba asosida aniqlash mumkinligini bilishi kerak. O'quvchi moddalarni asboblar va indikatorlar yordamida o'rganadi. O'quvchidan tajribani bajarish uchun qanday asboblar bilan ishlash kerakligini, uni borish yo'lini bilishlari talab etiladi. O'quvchilar tajriba natijalari asosida xulosa chiqara bilishi kerak.
Amaliy mashg'ulotlarda o'quvchilarda ko'nikma va malakalami shakllantirishga alohida ahamiyat beriladi. Ularga kimyo fanini o'qitishni boshlanishi - 7-sinfdan boshlanadi. Kirnyoviy ko'nikma va maIakalami shakllantirish aniq tizirn asosida olib boriladi. O'quvchilarda dastlab qizdiruvchi asboblar bilan ishlash ko'nikmalari hosil qilinadi, laboratoriyada ishlash texnikasi o'rgatib boriladi, ya'ni moddalami qizdirish, aralashmalardagi moddalarni bir-biridan ajratish, xavfsizlik texnikasi qoidalarini o'rganish, so'ngra murakkab moddani parchalab, oddiy moddalar olish va ulaming xossasini tekshirish. Keyingi bosqich murakkab moddaIami olish, masalan, mis (II)-sulfatni eritmadan ajratib olish va aksincha, quruq moddadan eritma tayyorlash. O'quvchilarning keyingi o'rganadigan ishlari miqdoriy tajribalar o'tkazish, tarozidan va o'lchov asboblaridan foydalallib, tajribalar bajarish va eksperimental masalalar yechishdan iborat bo'ladi.
Amaliy mashg'ulotlar:
1) ko'rsatmalar yoki tarqatrna material asosida bajariladigan tajribalar
2) eksperimental masalalar yechish asosida olib boriladi. Ko'rsatma (illstruksiya)da bajariladigan tajriba yoki tajriba o'tkaziladigan qurilmaning tafsiloti bayon etilgan bo'hb, u amaliyot qo'llanmalarida beriladi. Unda tajriba o'tkazish xavfsizligi choralari to'g'risida ma'lumot bo'ladi. Lekin ko'rsatma yordamida ishni bajarish yetarli bo'lruaydi. Shuning uchun tajriba o'tkazishnijuda aniq amalga oshirish uchun u amaliy ishga tayyorgarlik vaqtida ko'rsatiladi. Masalan, 9-sinfda ‘Ammiakning olinishi va unga oid tajribalaD> mavzusida ammiak to'g'risidagi ma'lumotlar (ammiakning suvdagi eritmasi ishqoriy mUhitga ega bo'lishi, ammiakning Hel gazi bilan reaksiyasi, ammiakning suvda erishi va boshqalar) umumlashtiriladi. Bu tajribalarda reaksiyaning borish sharoiti oydinlashtiriladi. Amaliy mashg'ulotlli o'tkazishdan avval o'quvchilar qurilmalar tuzish, unda tajriba o 'tkazish , ishning maqsad va vazifasi bilan tanishtiriladi. Uyda yozib kelingan tafsilotlarga aniqlik kiritiladi. Tajribaning maqsadi va uning natijasi tushuntiriladi. Amaliy mashg'ulotda dars boshlanguniga qadar xavfsizlik texnikasi to'g'risida suhbat o'tkaziladi. Tajriba o'tkazish stolida yig'ilgan holatdagi ammiak olish qurilrnasi joylashtirilgan bo'ladi. Undan o'quvchilar amaliy ish tajribalarini bajarish uchun foydalanadilar. Amaliy ishning hisoboti daftarga aniq yozilishi kerak. Ishning rnavzusi, tajribaning nomi va bajarilishi quyidagi jadval bo'yicha to'ldiriladi. Tajribaning Bajarish Ishlanayotgan Reaksiya tenglamasi maqsadi tartibi asbobning rasmi vaxulosa Bu jadval tajribadan so'ng o'z vaqtida to'ldirilishi kerak. O'quvchilarning amaliy ish to'g'risidagi hisoboti asosida ularga baho qo'yiladi. Eksperimental masalalarda tajriba o'tkazish bo'yicha ko'rsatma bo'lmaydi, balki masalaning sharti kiritiladi. Masalani yechish rejasini tuzish va uni amalga oshirishni o'quvchilar mustaqil bajaradilar. O'quvchilami eksperimental masalalar yechishga tayyorlash quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: Dastlab masala nazariy yechiladi, buning uchun masalaning sharti tahlil qilinadi. 2. O'quvchilardan biri masalaning nazariy yechimini ko'rsatadi.
3. Boshqa o'quvchi tajriba bajaradi. Shundan so`ng sinfdagi o'quvchilar shunga o'xshash masalani eksperimental yechishga kirishadilar.
4. O'quvchilaming faolligi va mustaqil tajriba bajarishiga erishishlari uchun eksperimental tajribalami bir necha variantlarda bajarish muhim hisoblanadi. Misol tariqasida 7-sinf Kimyo kursidagi ‘Tuzlar’ mavzusiga oid eksperimental masalalar tuzish va mavzuga doir tajriba o'tkazish metodikasini keltiramiz.
Misol:
Raqamlangan 3 ta probirkada osh tuzi, natriy yodid va natriy sulfat ertimalari berilgan. Probirkalaming har birida qanday tuz eritmasi borIigini aniqlang. Sinf bo'yicha nazariy masalalar yechiladi. Nazariy yechish natijalari aniqlangandan so'ng eritmadagi har qaysi tuzni unga xos bo'lgan reaksiyalar yordamida aniqlashga oid reaksiya tenglarnalari o'quvchi tomonidan doskaga yoziladi. Qanday cho'kmalar hosil bo'lishi mumkinligi ko'rsatiladi va rangi yozib qo'yiladi:
NaCl + AgN03 -4 AgCL- + NaNO} oq
NaI + AgN03 -4 AgI + NaNO, sariq
Na2S04 + BaC12 -4 BaS04 + 2NaCl oq
Ikkinchi o'quvchi tajriba o'tkazish stoliga qo'yilgan shtativdagi raqamlangan probirkalarga tayyorlab qo'yilgan 3 ta tuz eritmasi va ulami aniqlash rcagclltlari yordamida tajribani bajarishg3 kirishadi. 60 Nazariy jihatdall ma'lum bo'lishieha AgN03 eritmasi 2 ta tuz eritmasi UehUll reagent bo'iganligi sababli raqamlangan har bir probirkadan 2 ta namuna olib tekshiriladi. Buning uehun 2 ta toza probirka olib, har biriga I-sonli probirkadagi tuz eritmasidan oz hajmda quyib chiqiladi va pipetka yordamida ularning birga AgN03, ikkinehisiga BaC12 eritmalaridall 1-2 tomchi qo'shiladi. AgN03 eritmasi qo'shilgan probirkada sariq eho'kma hosil bo'ladi. BaCI2 eritmasi qo'shilgall probirkada o'zgarish kuzatilmaydi. Demak, nazorat ishining l-raqamli probirkasida NaI tuzi eritmasi borligi aniqlalldi. 2 ta toza probirkaga nazorat ishining 2-sonli probirkasidan oz hajmda olib, uning birinehisiga 1-2 tome hi AgN03, ikkinchisiga 1-2 tomchi BaCl} eritmasidall qo'shiladi. BaCl} eritmasi qo'shilgan probirkada eho'kma hosil bo'ladi. AgN03 eritmasi qo'shilgall probirkada deyarlik cho'kma hosil bo'lmaydi. Demak, llazorat ishining 2-probirkasida Na2S04 eritmasi borligi aniqIanadi. Bunda 3-probirkada NaCl eritmasi borligi ma'lum bo'ladi. Buni asoslash uehun 1- toza probirkaga 3-probirkadan oz hajmda eritma olib, 1-2 tomchi AgN03 eritmasi qo'shiladi, oq eho'kma hosil bo'lishi kuzatiladi. Eksperimental masaialar yechishda nazorat ishi probirkasidan namunalar olib tekshirishga sabab birillchidan, unga istalgan reagent qo'shilganda, nazorat ishi eritmasi buziladi, ikkinchidan, eksperimelltal mas ala tajribasi to'g'ri bajarilmagan bo'lsa, uni qayta tekshirish imkoni bo'imaydi. Shundan soOng o'quvchilar o'zlariga berilgan va avvaldan tayyorlab qo'yilgan nazorat variantlari bo'yicha eksperimental masalalarni mustaqil yoki guruhlarga bo'lingan holda nazariy yeehib, tajribalarni amalga oshiradilar. Eksperimental masalalarni to'g'ri yoki noto'g'ri yechilganligi o'qituvehi tomonidan aniqIanadi.