Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti ‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Sakrash, uloqtirish va muvozanat saqlashga o‘rgatish. Sakrashlar. atsiklik tipdagi harakatdir. Unda sikllar takrori yo‘q va sakrashning butun jarayoni bir tugal harakatdan iboratdir. Sakrashda harakat elementlarining muayyan izchilligi va ritm mavjud.
Sakrash to‘rt bosqichdan iborat:

1. 
   Tayyorlov bosqichi – dastlabki holatda turish yoki yugurib kelish.
   
2. 
   Asosiy bosqich – depsinish.
   
3. 
   Parvoz etish.
   
4. 
   Oxirgi bosqich – yerga tushish.
   

Turgan joydan sakrashdagi tayyorgarlik bosqichi quyidagicha bo‘ladi: cho‘qqayib, gavda umumiy og‘irlik markazi pasaytiradi, qo‘llar juda kuchli siltash maqsadida orqaga uzatiladi, oyoq shakllari keyingi bosqichda yaxshi qisqarishi uchun cho‘ziladi.

Asosiy bosqich itarilish va parvozdir. Itarilish parvozining dastlabki tezligi va to‘g‘ri yo‘nalishini ta’minlaydigan yozuvchi mushaklarning kuchli qisqarishi bilan bog‘liqdir, parvoz ko‘tarilish va yerga tushishga tayyorlanishda gavdaga kerakli xolat baxsh etadi.

Yakunlovchi bosqich – yerga tushish parvozning keskin chayqalmasdan va zarbsiz tuganlanishidir. Bunda muvozanatni saqlash uchun barcha harakatlar koordinatsiyasi zarur. Sakrashning ham turli turlaridan foydalaniladi: turgan joyidan uzunlikka sakrash, yugurib kelib uzunlikka sakrash, chuqurlikka sakrash.
Turgan joyidan (ip, uncha katta bo‘lmagan kubik ustidan) va yugurib kelib (50sm kam bo‘lmagan) balandlikka sakrashda avval oyoq uchida qo‘nilib so‘ng oyoq kafti to‘liq bosiladi, bu oyoq kaftining amartizatsiya rolini o‘ynashga imkon beradi. Chuqurlikka sakrashda sakrab tushishda avval oyoq uchida tushiladi, so‘ng oyoq to‘la bosiladi.
Uzoqqa sakrashda tik turgan joydan sakrashda tayyorgarlik bosqichi cho‘ktirish, tananing umumiy og‘irlik markazini tushirish, itarish paytida qo‘llarni kuchliroq tebranish uchun orqaga qaytarish, oyoq mushaklarining keyingi bosqichda yaxshiroq qisqarishi uchun cho‘zishdan iborat. (8-rasmga qarang) ...
Bolalar bir joydan uzunlikka sakrash qobiliyatini mustaqil ravishda o‘zlashtira olmaydilar. Ushbu harakatdagi maxsus mashg‘ulotlar yordamida bolalar uni tezda o‘rganadilar. 2,5 yoshida bolalar uzunlikdan joydan 10 dan 25 sm gacha, 3 yoshga qadar - 25-40 sm masofaga sakraydilar.
S.Y.Layzane fikriga ko‘ra, bu davrda sezilarli sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ladi: baquvvat turtki paydo bo‘ladi, sakrashdan oldin cho‘ktirish, ikki oyoqqa tushish.
Keyingi yillarda bola sakrash qobiliyatini, uning sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini tezda yaxshilaydi.
Yugurishdan sakrashda - tezlashtiruvchi yugurish, bir oyoq bilan uchishga to‘xtovsiz o‘tish (9-rasmga qarang).
Asosiy bosqich - parvoz va parvoz. Repulsiya ekstansor muskullarining kuchli qisqarishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular dastlabki uchish tezligini va to‘g‘ri yo’nalishni ta’minlaydi; parvoz ko‘tarilayotganda tanaga kerakli holatni beradi va qo‘nish uchun tayyorgarlikni ta’minlaydi.
Oxirgi bosqich - qo‘nish, parvozning keskin zarba va tebranishlarsiz tugashi. Bir vaqtning o‘zida muvozanatni saqlash uchun barcha harakatlarni muvofiqlashtirish zarur.
Uzoqqa sakrab turish holatida (100 sm dan kam bo‘lmagan) va yugurishdan (180-190 sm dan kam bo‘lmagan holda) qo‘nish darhol ikkala oyog‘ida, tovonidan butun oyoqqa qadar sodir bo‘ladi.
Bir joydan (shnurdan, kichkina kubikdan) va yugurishdan (kamida 50 sm) baland sakrash avval barmoqlar ustiga tushishni talab qiladi, so‘ngra butun oyoq bo‘ylab aylanib o‘tiladi, bu esa oyoq amortizator rolini bajarishga imkon beradi. (10-rasmga qarang). Chuqurlikka sakrashda (sakrashda), qo‘nish oyoq barmoqlari bilan bajarilganda, so‘ngra butun oyoqqa tushganda ham xuddi shunday bo‘ladi. Egilgan oyoqlarga tushish yumshoqligi itarish kuchining bo‘g‘imdan bo‘g‘inga asta-sekin harakatlanishini ta’minlaydi va ichki a’zolar va miyani miya chayqalishidan, shuningdek oyoqni tekis oyoqlardan himoya qiladi. Tizimli mashqlar jarayonida bolalar asta-sekin harakatlarni zaruriy muvofiqlashtirishni rivojlantiradilar. Bunday holda, proprioseptiv sezgirlik, vestibulyar apparatlar va ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan shartli refleksli vosita reaksiyalari muhim rol o‘ynaydi. Sakrash uchun miya yarim korteksining ma’lum darajada rivojlanish darajasi, oyoq-qo‘l suyaklari mustahkamligi, mushaklar va ko‘zning elastikligi talab etiladi. Ushbu barcha fazilatlarning rivojlanishi mashqlar paytida sodir bo‘ladi; ularning yordami bilan miya yarim korteksining harakat markazlari faollashadi, uning funksiyalari va shuning uchun harakatlarni boshqarish qobiliyati yaxshilanadi.
Bolaning tanasida sakrashning fiziologik ta’siri juda muhimdir, shuning uchun bolalar bilan mashq bajarishda dozani kuzatish, sakrashga olib keladigan mashqlarni bajarish va barcha bolalarning holatini diqqat bilan kuzatib borish kerak.
Sakrash mahoratini rivojlantirish hayotning 1-yilida to‘liq shakllanishidan ancha oldin boshlanadi, kattalar ko‘magi bilan bolalar erdan uzilmagan holda ikki oyog‘ida ritmik tarzda cho‘ktirishni boshlaydilar, so‘ngra ritmik sakrashni boshlaydilar. 2 yoshga kelib, bolalar oyoqlarini tuproqdan bir oz ko‘tarib, o‘z joylarida mustaqil ravishda chayqalish, bahorda sakrash qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bolalarga chuqur sakrash (sakrash) va uzunlikdan sakrash (polda yotgan ikkita arqon yoki ikkita chiziq orqali) bolalar uchun balandlikka sakrashdan osonroqdir.
Tizimli mashqlarni bajarish bilan 2,5 yoshdagi bolalarning uchdan bir qismi ozmi-ko‘pmi aniq oyoq barmoqlari ustida o‘z joylariga sakrab o‘tishlari va 20 sm balandlikdan sakrashlari mumkin.3 yoshga kelib bolalarning 90% i allaqachon mahoratni egallagan, ammo balandlikdan sakrashda ular deyarli butun oyoqqa tushadilar.
Hayotning 5-yilidagi bola oldinga siljish bilan osongina sakrab, 15-20 sm balandlikdan sakrab, oyoq barmoqlariga yumshoqroq cho‘kib, butun oyoq; u boshlang‘ich pozitsiyasini kuzatib, uzoqdan sakrashni (50-60 sm) aniqroq bajaradi.
Sakrashni o‘rganishda asosiy e’tibor yumshoq tushishga qaratiladi. Asta-sekin, eng oddiy mashqlar joriy etilib, bolalarni sakrash texnikasini yanada o‘zlashtirishga tayyorlanmoqda (oyoqlarning boshlang‘ich holatida parallel joylashishi, oyoqlarini tizzadan bukish - "buloq", qo‘llarning erkin harakatlanishi). Masofa kattalashadi (70 sm dan kam bo‘lmagan).
Keyinchalik, hayotning 6-yilida bolalar uzun va balandlikka sakrash texnikasi elementlarini tik turgan joydan (30-40 sm) va yugurishdan (kamida 100 sm uzunlikda) muvaffaqiyatli o‘zlashtiradilar, harakatlarini yaxshiroq muvofiqlashtiradilar. qo‘llar va oyoqlar. Biroq, jirkanch moment ular uchun etarli darajada faol va baquvvat emas. Sakrashni o‘rgatish paytida parvozga alohida e’tibor beriladi, bu g‘alati sonli qadamlar bilan amalga oshiriladi: 3-5-7-9 va oxirigacha tezlashish bilan, keyin - o‘z vaqtida va baquvvat surish, yumshoq qo‘nish, shunchaki joylar bilan balandlikka sakrashda bo‘lgani kabi. Shuningdek, uzun, qisqa va aylanadigan arqon bilan mashqlarni kiritish tavsiya etiladi.
Hayotning 7-yilidagi bolalar har xil sakrash texnikasini yetarlicha o‘zlashtiradilar. Harakatlarning yengilligi, ritmi, izchilligi qayd etilgan p To‘g‘ri yugurishdan balandlikka (kamida 50 sm) sakrash bilan bir qatorda, bolalar "qadam bosib o‘tish" usuli bilan yon tomondan yugurishdan osongina sakrashni o‘zlashtiradilar. 7 yoshli bolalar bu sakrash usulini afzal ko‘rishadi va ularni to‘g‘ri yugurishdan ko‘ra 3-5 sm balandlikda engishadi. Yon yugurish bilan uning uzunligi 5-7 qadamga teng. Chap yugurish oyog‘i bilan yugurish o‘ngda (va aksincha) amalga oshiriladi; bir xil yugurish itarish oyog‘ining to‘xtash (oyog‘ini tovoniga qo‘yish) bilan tugaydi, undan uchish boshlanadi. Shu bilan birga, qo‘llarning to‘lqini va tekis silkitadigan oyoqning to‘lqini oldinga qarab yuqoriga qarab amalga oshiriladi. Uchish paytida yugurish oyog‘i ham tekislanadi, tebranayotgan oyog‘iga etib boradi va "qaychi" tasvirini yaratadi. Hodisa navbatma-navbat, avval belanchak oyog‘ida, so‘ngra yugurish oyog‘ida, tovonda butun oyoqqa o‘tish bilan sodir bo‘ladi.
Sakrashni takomillashtirish uchun kalta, uzun va aylanadigan arqon bilan mashq bajarish, bir oyog‘iga navbatma-navbat sakrash ("Sinflar" o‘yini), oyoqlarning tekis va o‘zaro harakatlari bilan har xil sakrashlar, yotqizilgan bir qator narsalar ustidan sakrash tavsiya etiladi. Qavat; burilish va turli xil qo‘l harakatlari bilan sakrash; oldinga, orqaga, yonga sakrash va h.k.
To‘g‘ri sakrashlarning sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlari
Yugurish bilan uzoq sakrash. Bolalar bog‘chasida yugurish bilan boshlanadigan uzunlikka sakrash "oyoqlarning egilishi" usulida qo‘llaniladi. Sakrashning birinchi bosqichi tayyorgarlik. U parvozni o‘z ichiga oladi, uning to‘g‘riligi umuman butun sakrashning to‘g‘riligini aniqlaydi. Yugurishning yakuniy qismidagi tezlik natijani aniqlaydi. Uchish uchquni odatiy, ammo asta-sekin tezlashishi bilan (to‘g‘ri uchish yuqorida tavsiflangan). Ammo odatdagi yugurishdan farqli o‘laroq, parvoz paytida tananing pozitsiyasi o‘zgaradi: yugurish boshida u biroz umumiy moyillikka ega (odatdagidek). Bu minimal vaqt ichida sakrashni samarali bajarish uchun zarur bo‘lgan maksimal yoki unga yaqin tezlik rivojlanib borishiga yordam beradi. Uchish uchquni o‘rtasida tanani asta-sekin to‘g‘rilaydi, o‘zini itarishga tayyorlaydi va oxirgi bosqichlarda - vertikal holatga yaqin. Siqib olishdan oldin bolaning tanasi vertikal holda yoki orqaga ozgina egilib joylashtiriladi. Yugurish ritmi aniq bo‘lishi kerak, oyoqni oyoq ostiga faol o‘rnatishi, butun oyoq bo‘ylab egiluvchan rulon bilan harakatlanishi kerak. Yugurish qadamlari ritmining ravshanligi va uchish oldidan yugurishning so‘nggi uchta bosqichida oyoqni o‘rnatishda faollik ayniqsa muhimdir.
Sakrashning samaradorligi ko‘p jihatdan parvozning so‘nggi bosqichiga bog‘liq. Oldindan oldingisidan qisqa bo‘lishi kerak. Barcha kuchlarni itarishga jalb qilish kerak, ammo shu bilan birga oyoqning yo’l bilan tegishi o‘z vaqtida minimal bo‘lishi kerak, faqat bu holda sakrash baland va uzoq bo‘lib chiqadi. Shuni yodda tutish kerakki, uzunlikka sakrash masofasi parvoz bilan boshlang‘ich parvoz tezligiga va uchish balandligiga bog‘liq.
Uchish parvozining samaradorligi haqida gapirganda, uning uzunligini bolalarning jismoniy tayyorgarligi darajasi va funksional imkoniyatlariga mos ravishda tanlash zarurligini ta’kidlash lozim. Harakatlarni takomillashtirish bosqichida ham qisqa, ham uzoq uchish bolalarga sakrashni to‘g‘ri bajarishlariga imkon bermaydi. Qisqa uchish uchun parvozdan oldin optimal tezlikni olish qiyin, bu faqat mashg‘ulotlar boshlanganda oqlanadi. Juda uzoq yugurish bolalarni charchatadi, bu esa itarishda aks etadi.
Yugurish bilan uzunlikka sakrashda ko‘tarilish oyoqni baquvvat tekislash bilan boshlanadi. Bolaning boshi tanaga to‘g‘ri keladi. Aylanayotgan oyoqning soni yuqoriga ko‘tariladi, pastki oyoq ham oldinga qarab ko‘tariladi. Shu bilan birga, qo‘llar oldinga siljiydi va parvoz boshlanadi.
Uchish paytida itarayotgan oyog‘ining tizzasi hilpiragan oyog‘iga tortiladi, guruhlash amalga oshiriladi. Ikkala oyoq tizzadan bukilgan holda, ko‘kragiga tortib, qo‘nish oldidan oldinga qarab tekislanadi. Bunday holda, qo‘llar harakatlarni pastga - orqaga qaytaradi.
Hodisa paytida qo‘llar oldinga keskin ravishda uzaytiriladi va shu tufayli tananing barqarorligi ta’minlanadi. Hodisa poshnalarda amalga oshiriladi, so‘ngra butun oyoq bo‘ylab aylantiriladi. Yerga tushgandan so‘ng, bola oyoqlarini to‘g‘rilaydi, qo‘llarini pastga qo‘yadi va odatdagi yurish bilan oldinga yuradi.
O‘quv yilining oxiriga kelib, katta guruh bolalari yugurish bilan kamida 100 sm, tayyorgarlik guruhida esa kamida 180 sm uzunlikka sakrashlari kerak.
Bir joydan uzunlikka sakrash. Tik turgan joydan to‘g‘ri sakrashga ma’lum bir boshlang‘ich pozitsiyani qabul qilish yordam beradi: oyoqlar oyoqlarning kengligida, tizzalarda bukilib oyoq barmoqlarini yopishi uchun, qo‘llar orqaga yotqiziladi - "suzuvchi" start ", tanasi oldinga ozgina egilib, boshi ko‘tarilgan, nigohi oldinga yo’naltirilgan
Qaytish paytida bola bir vaqtning o‘zida ikkala oyog‘i bilan tez va baquvvat surish qiladi. Shu bilan birga, qo‘llar oldinga va yuqoriga siljiydi. Uchish paytida guruhlash amalga oshiriladi (tizzada bukilgan oyoqlar ko‘kragiga tortiladi). Yerga tushganingizda, oyoqlaringiz oldinga siljiydi. Hodisa paytida deyarli tekis oyoqlarning poshnalari avval erga tegadi, so‘ng tizzalarning bir vaqtning o‘zida egilishi bilan butun oyoq bo‘ylab rulon paydo bo‘ladi. Shu bilan birga, qo‘llar pastga tushadi, muvozanat saqlanadi. Bola qo‘nish joyidan chiqib ketganda, qo‘llar tabiiy ravishda harakat qilishni davom ettiradi (yurish paytida bo‘lgani kabi).
Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda vosita mahoratini oshirish bosqichida, uzunlikdan sakrashda miqdoriy ko‘rsatkichlarni oshirish uchun tayyorgarlik bosqichi belgilanadi. Sakrashdan oldin, bolalar tekis turishadi, oyoqlari oyoqlarning kengligiga parallel (oyoq barmoqlari ozgina ichkariga burilgan bo‘lishi mumkin). Keyin ular qo‘llarini oldinga yuqoriga ko‘taradilar, oyoq barmoqlarida turishadi, yarim egilib, qo‘llarini orqaga qaytaradilar. Bundan tashqari, sakrash yuqorida aytib o‘tilganidek amalga oshiriladi. Harakatning barcha bosqichlari birgalikda amalga oshiriladi.
1-kichik guruhda bolalar ikkita parallel chiziqdan sakrab o‘tishlari kerak, ularning orasidagi masofa 10-30 sm ni tashkil qiladi.N-kichik guruh oxiriga kelib, bolalar joydan, o‘rta guruhda kamida 40 sm uzunlikda sakrashlari kerak. - 70 O‘quv yilining oxiriga kelib, katta yoshdagi guruh bolalari tik turgan joydan kamida 80 sm uzunlikda, maktabga tayyorgarlik guruhida esa kamida 100 sm sakrashlari kerak.Maktabgacha yoshdagi bolada asosiy harakatlarning shakllanishi funksiya muvozanatining rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir.
Sakrashlar bosh miya pustlog‘i rivojlanganligining muayyan darajasini oyoq va qo‘l suyaklarini mustahkamligini, qayshqoqligi va ko‘z mo‘ljalini talab qiladi. Sakrashni takomillashtirish uchun qisqa, uzun va aylantiriladigan arg‘imchilar bilan bajariladigan mashqlar, bir oyoqda navbati bilan bajariladigan mashqlar, bir oyoqda navbat bilan sakrashlardan foydalaniladi.
Katta maktabgacha yoshida sakrashga oid mashqlar anchagina ko‘payadi. Yerdan anchagina kuchli itarilish, ko‘lni shiddat bilan silkish, yuqoriga, uzunlikka va hokazolarga sakrashni bajarishning barcha bosqichlarida juda yaxshi harakat muvofiqligi kuzatiladi.
Katta guruh bolalari beriladigan yuklamalarni bemalol uddalaydilar, bu o‘rinda mashqlar miqdorini ham oshirish mumkin, biroq mashqlarning bajarilish sifatiga e’tiborni ko‘proq qaratish lozim. Joyida turib yoki oldinga siljib ikki oyoqda sakrashni takrorlash bilan birga yugurib kelib uzunlikka va balandlikka sakrash, kalta arg‘amchadan joyida turib uzunlikka sakrash ham o‘rgatilib boriladi.