Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Pul aylanısın shólkemlestiriw tiykarınların aytıp beriń?

2. Pul aylanısı nızamları hám olardan kelip shıǵatuǵın talaplar hám pul massası hám onı sáwlelendiriwshi kórsetkishlerdi túsindirip beriń?
3. Pullarǵa bolǵan talap hám pullar usınısı, pul aylanısı túsinigin, pul aylanısı nızamlarınan kelip shıǵatuǵın talaplardı túsindirip beriń?
4. Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw usınların I.Fisherdiń «almasıw teńlemesi»n túsindiriń?
5. K.Markstiń aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw formulasın sáwlelendirip beriń?

VI BAP. PUL SISTEMASÍ: MAZMUNÍ, TÚRLERI HÁM ELEMENTLERI

Joba:

6.1. «Pul sisteması» túsiniginiń mazmunı. Pul sistemasınıń túrleri.

6.2. Pul sistemasınıń elementleri.
6.3. «Pul sisteması»n shólkemlestiriw sharayatları.
6.4. Pul sistemasınıń túrleri: bimetallizm; monetallizm; qaǵaz hám kredit sisteması.
6.5. Rawajlanǵan mámleketler pul sisteması hám onıń ózine tán ózgeshelikleri


Tayanısh sózler: sistema, Oraylıq bank, kommerciyalıq bankler, pul sisteması elementleri, milliy hám jáhán valyuta sisteması, principleri, túrleri, formaları, bimetallizm, monometalizm.

6.1. «Pul sisteması» túsiniginiń mazmunı. Pul sistemasınıń túrleri

Pul sisteması pul aylanısın shólkemlestiriwdiń burınnan qáliplesken hám nızam menen bekkemlengen forması sanaladı. Basqasha aytqanda, bul pul aylanısınıń anıq bir elde belgili waqıt aralıǵında qollanılatuǵın qaǵıydaları hám normaları jıyındısı.

Milliy valyuta sisteması pul sistemasınıń quramlı bólegi sanaladı. Qarjılardıń ekonomikada háreket etetuǵın formasına qaray onıń eki túri bar: metall pullar aylanısı sisteması hám pul belgileri aylanısı sisteması.
Metall pul aylınısı sistemaları pullı tovar (altın hám gúmis) tikkeley aylanısta bolǵan sharayatlarda bolǵan. Bunda usı metall pullardıń barlıq funkciyaların atqarǵan, kredit pullar bolsa metalǵa erkin almastırılǵan.
Metall pul belgileriniń aylanısı sistemasında bimetallizm dáwiri hám monometallizm dáwiri ajıralıp turadı. Bimetallizm ekonomikada eki metaldıń bir waqıtta paydalanıwı boladı, monometallizm bolsa ulıwma ekvivalent sıpatında bir metalǵa ótiwdi ańlatadı. Bimetallizm jaǵdayında tómendegiler ajıratıp kórsetiledi:
1) parallel valyuta sisteması – altın menen gúmis arasındaǵı óz ara qatnasıq bazarda stixiyalı túrde belgilenedi;
2) qos valyuta sisteması – eki metall arasındaǵı óz ara baylanıs mámleket tárepinen usı metallarǵa bolǵan talapqa, sonday-aq, usı eldegi ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa qarap belgilenedi;
3) nuqsanlı valyuta sisteması – metallar ekonomikalıq sistemada boladı, biraq teń huqıqqa iye bolmaydı. Kóbinese mámleket gúmis valyutanıń paydalanılıwına sheklewler ornatadı.
Tek bir metaldıń ámel etiliw sisteması sıpatında monometallizmde de ayırım ózgerisler júz bergen:
1) altın teńgeli standart – tolıq altın valyutanıń háreketleniwi, onda tovarlardıń bahası da usı valyuta menen esaplanadı;
2) altın quymalı standart – altın aylanısta bolmaydı, biraq oǵan kóp muǵdardaǵı (quyma) almasıwı ámelge asırıladı;
3) altın valyutalı (altın devizli) standart – pullardıń almasıwı tek altın standartlı ellerdiń valyutalarında ámelge asırıladı.
Valyuta sisteması – bul mámleketler arasındaǵı valyuta qatnasıqların shólkemlestiriw túri.
Valyuta sisteması – bul xojalıq baylanıslarınıń internacionallasıwı tiykarında ázelden qáliplesken, valyuta háreketi menen baylanıslı ekonomikalıq qatnasıqlar jıyındısı.
Valyuta sistemasınıń mánisi, shólkemlestiriw formaları hám roli jámiyettiń ekonomikalıq sisteması menen belgilenedi.
Valyuta sisteması mámleket, rezident hám rezident emes shaxslarǵa sırtqı ekonomikalıq xızmetti islew ushın jaǵday jaratıp beredi. Subyektlerdiń usı jumısın jolǵa qoyıwda valyuta nızamshılıǵı áhmiyetke iye.
Arnawlı ádebiyatlarda valyuta sistemalarınıń 3 kórinisi ajıratıp kórsetiledi: milliy, jáhán hám jergilikli valyuta sistemaları.