Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

6.4. Pul sistemasınıń túrleri: bimetallizm; monometallizm; qaǵaz hám kredit pullar sisteması

Elimizde ulıwma ekvivalent sıpatınla qabıllanǵan metalǵa hám pul bazasına qaray pul sisteması bimetallizm hám monometallizm pul sistemalarına bólinedi.

Bimetallizm – pul sistemasında ulıwma ekvivalent rolin metall (kóbinese altın hám gúmis) atqarǵan, bul sistemada eki metaldan da tiyinlardıń erkin aylanısqa shıǵarıw hám olardıń sheksiz almasıwı bolǵan. Parallel valyuta sistemasında eki metall qunı stixiyalı, metaldıń bazar bahasına ılayıq túrle belgilengen. Bul pul sistemasında mámleket metallar arasındaǵı teń salmaqlılıqtı ornatıp qoyǵan. Altın hám gúmis tiyinlardıń shıǵarılıwı hám olardıń xalıq tárepinen qabıllanıwı usı teń salmaqlılıqqa muwapıq ámelge asırılǵan.
Bimetallizm XVI-XVII ásirlerde keń tarqalǵan Batıs Evropanıń birqatar ellerine bolsa XIX ásirge shekem jetip kelgen. 1865-jılı Franciya, Belgiya, Shveycariya hám Italiya elleri bimetallizmdi xalıqaralıq pitim – Altın tiyin Awqamı járdeminde saqlap qalıwǵa urınǵan. Dúzilgen konvenciyada eki metaldan da 5 frank hám onnan joqarı qunlı tiyinlardı shıǵarıw, altın hám gúmis arasında 1:15,5 qundı ornatıw shártleri kózde tutılǵan.
Biraq, bimetallıq pul sistemasınıń qollanılıwı rawajlanǵan kapitalistlik xojalıq talaplarına tuwrı kelmes edi, sebebi, qun ólshemi sıpatında bir waqıttıń ózinde eki metall – altın hám gúmistiń qollanılıwı puldıń usı funkciyası tábiyatına tuwrı kelmegen. Ulıwma qun ólshemi bolıp tek bir tovar xızmet etiwi múmkin. Bunnan tısqarı, eki metall arasındaǵı mámleket tárepinen ornatılatuǵın salıstırıw olardıń bazar bahasına tuwrı kelmes edi. XIX ásir aqırında gúmis islep shıǵarıwdıń arzanlasıwı hám onıń qádirin joǵaltıwı nátiyjesinde altın tiyinlar aylanıstan ǵaznaǵa kete basladı. Bunda Kopernik-Greshemniń nızamı júzege shıqqan, yaǵnıy pullar aylanıstan jaqsıların shıǵarıp taslaǵan.
Kapitalizm rawajlanıwı bekkem pul, jalǵız ulıwma ekvivalent bolıwın talap etti, sonıń ushın bimetallizm óz ornın monometallizmge bosatıp berdi.
Monometallizm – bul pul sistemasında jalǵız metall (altın yaki gúmis ulıwma ekvivalent hám pul aylanısınıń tiykarı bolıp xızmet etedi. Hárekettegi tiyin hám basqa qun belgileri qımbat bahalı metallarǵa almastırıladı.
Gúmis monometallizmi Rossiyada 1843-1852-jıllarda, Gollandiyada 1847-1875-jıllarda bolǵan.
Patsha Rossiyasında gúmis monometllizmi sisteması 1839-1843-jılları ótkerilgen pul reformaları nátiyjesinde qabıllandı. Pul birligi gúmis rubli bolǵan. Sońınan aylanısqa kredit biletleri de shıǵarılǵan, olar gúmis tiyin menen teń aylanısta qatnasqan hám erkin túrde metalǵa almastırılǵan. Biraq, bul reforma sónip baratırǵan krepostnoylıq sisteması mámleket byudjeti hám sırtqı sawda balansı jetispewshiligi sharayatında pul aylanısın uzaq múddetke tártipke sala almaǵan. 1853-1856-jıllardaǵı Qırım urısı kóp muǵdarda qosımsha kredit pullar emissiyasın talap etti hám nátiyjede olar qaǵaz pullarǵa aylanıp qaldı.
Eń dáslep altın monometallizmi (standart) pul sisteması sıpatında Ullı Britaniyada XVIII ásir aqırında bolǵan hám nızam menen 1816-jılı tastıyıqlanǵan. Basqa ellerde XIX ásirdiń aqırlarında engizilgen: Germaniyada – 1871-1873-jılı, Shveciyada, Norvegiya, Daniyada – 1873-jılı, Franciyada – 1876-1878-jılları, Avstriyada – 1892-jılı, Rossiyada hám Yaponiyada – 1897-jılı, AQShta – 1900-jılı.
Altın tiyin standartı kapitalizmniń erkin básekisine tuwrı kelgen, islep shıǵarıw, kredit sisteması, jáhán sawda kapitalı kelip shıǵıwı, rawajlanıwına járdem bergen.