Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

6.2. Pul sistemasınıń elementleri

Házirgi pul sisteması tómendegi elementlerdi ishine aladı: pul birligi; valyuta kursın ornatıw qaǵıydaları, bahalar masshtabı; pul kórinisleri; emissiya sisteması; mámleket yaki kredit apparatı.

Pul sistemasınıń quramlı bólegi milliy valyuta sisteması.
Pul birligi – nızamlı túrde ornatılǵan pul belgili, barlıq tovarlar bahasın óz ara salıstırıw hám sáwlelendiriw ushın xızmet etedi. Kóbinese pul birligi mayda bóliniwshi bóleklerge ajıraladı. Kóp ellerde onlıq bóliniw sisteması ornatılǵan. Mısalı, 1:10:100 (AQSh dolları 100 centke, 1 funt sterling – 100 penske, 1 Indoneziya rupiyası – 100 senge teń hám t.b.)
Rásmiy bahalar masshtabı óziniń ekonomikalıq mánisin mámleket monopolistlik kapitalizmi rawajlanıwı hám kredit pullardı altınǵa almastırılıwı toqtatılǵannan soń joǵalttı. 1976-1978-jılları ótkerilgen Yamayka valyuta reforması nátiyjesinde altınnıń rásmiy bahası hám pul birlikleriniń altın quramı biykar etildi.
Nızamlı tólem quralı bolǵan pul kórinisleri – bular tiykarınan bank kredit biletleri, qaǵaz pullar (ǵazna biletleri) hám tiyinlar. Mısalı, AQShta aylanısta tómendegi pullar bar: 100, 50, 20, 15, 5 hám 1 dollar, bank biletleri. Ǵazna biletlerinen tısqarı gúmis-mıs hám mıs-nikel tiyinlar (50, 20, 10, 5, 1 centli) shıǵarıladı. Ullı Britaniyada aylanısta 50, 20, 10, 5, 1 f. st. banknotalar: 1 f. st., 50, 10, 5, 2 pennli, 1 hám 1/2 pensli tiyinlar bar. Jáne eski 2 hám 1 shilling tiyinlar bar, olar jańa 10 hám 5 penske teń. Eger rawajlanǵan ellerde tiykarınan bank biletleri shıǵarılsa, birqatar rawajlanıp atırǵan ellerde kóbirek ǵazna biletleri shıǵarıw keń tarqalǵan. Mısalı, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sen qunlı, Hindstanda – 1 rupiya qunlı ǵazna biletleri shıǵarıladı.
Respublika húkimeti tárepinen ekonomikalıq erkinlikke erisiw boyınsha qatań is-ilajlar ámelge asırıldı. Bul ásirese, ekonomikalıq quramın túp-tiykarınan ózgertiwde, sonnan, dástúriy sektorlardı zamanagóylestiriw hám mámleket ishinde joqarı dárejedegi qosılǵan qundı payda etetuǵın jańa tarmaqlardı shólkemlestiriwde kózge taslanadı. Usı is-ilajlar aqır-aqıbetinde milliy pul sistemasın qáiplestiriw hám ekonomikada reformalardıń gezektegi basqıshın ámelge asırıwdıń tiykarı bolıp xızmet etedi.
Payda bolǵan jaǵday hám pul sisteması rawajlanıwınıń joqarıda kórsetilgen variantlarınıń talqılanıwı tiykarında dáslep Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 1993-jıl 12-noyabrdegi «Ózbekstan Respublikası aymaǵında sum-kupyuraların aylanısqa shıǵarıwdı engiziw haqqında»ǵı qararına muwapıq 1993-jıl 15-noyabrden baslap aralıq valyuta sıpatında «som-kupon» 1 som – 1 rublde aylanısqa kirgizildi.
1994-jılı milliy valyutanıń aylanısqa kirgiziliwi bank sisteması rawajlanıwınıń birinshi basqıshın juwmaqladı hám ekinshi basqıshın baslap berdi. Bul ekonomikada islenip atırǵan reformalardıń sapasınıń jańa basqıshı baslanǵanınan derek beredi. Bul dáwirde Oraylıq bank tiykarǵı itibarın makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlewge hám usı tiykarda ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw hám ekonomikalıq ósiw ushın qolay sharayatlar jaratıwǵa qarattı.
Sonnan baslap, Oraylıq banktiń tiykarǵı kúsh hám quralları erkin pul-kredit siyasatın islep shıǵıw hám onı ámelge asırıw, kommerciyalıq bankler jumısın tártipke salıw, nátiyjeli tólem sistemasın jolǵa qoyıwǵa erisiwge baǵdarlandı.
Bul dáwirde pul sistemasınıń huqıqıy bazası bekkemlenip, bank nızamshılıǵı jetilistirildi. 1995-jılı «Ózbesktan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»ǵı Nızamı hám 1996-jıl Ózbekstan Respublikasınıń «Bankler hám bank iskerligi haqqında»ǵı Nızamınıń jańa redakciyada qabıl etiliwi zamanagóy pul sistemasın shólkemlestiriliwin, kommerciyalıq banklerdi xalıqaralıq finans bazarlarına shıǵarıw, xalıq, kárxanalar hám sırt el investorlarınıń pul sistemasına bolǵan isenimin bekkemlew, turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw hám párawanlıqtı kóteriwdi támiyinlewge qaratılǵan jumısları belgilep berildi.