Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

6.5. Rawajlanǵan eller pul sisteması hám onıń ózine tán ózgeshelikleri

XX ásir ortalarında keń tarqalǵan ónimler hám xızmetlerdi, kapital hám is kúshin, ilimiy-texnikalıq maǵlıwmatlar hám basqarıwdıń jańa usılların xalıqaralıq almastırıw birqatar ellerdiń óz ara kelisilgen háreketleri tiykarında sheshiliwi kerek bolǵan birqansha mashqalalardı júzege shıǵardı. Basqasha aytqanda, túrli eller arasında xojalıq baylanısları turaqlılıǵı hám ósiwin támiyinlew, almasıtırıw ushın teń huqıqlı sharayatların jaratıw hám onıń jolındaǵı barlıq bógetlerdi joǵaltıw maqsetinde makroekonomikalıq qatnasıqlardı tártipke salıw menen shuǵıllanıwshı xalıqaralıq shólkemlerge talap sezildi.

Evropa jámiyetshiligi «Ulıwma bazar» ekonomikalıq hám sociallıq mashqalalardı birge sheshiw maqsetinde mámleketlerdiń birlesiwin jáhán ámeliyatındaǵı birinshi iri tájiriybesin ózinde jámlestirgen. Batıs Evropa elleriniń birlesken toparı 1967-jılı úsh iri Evropa ekonomikalıq shólkemleriniń qosılıwı nátiyjesinde shólkemlestirildi:
• 1958-jılı dúzilgen hám sońınan Evropa jámiyetshiligine kirgen 15 mámleketti birlestirgen Evropa ekonomikalıq jámiyeti;
• kómir hám polat boyınsha Evropa birlespesi;
• atom energetikası boyınsha Evropa jámiyeti.
Evropa jámiyetine aǵza ellerde jáhán xalqınıń 7% jasap jáhán sawdasınıń derlik 41%, valyuta rezervleriniń 36% artıǵı tuwrı keledi.
Evropa jámiyetiniń basshı shólkemleri bolıp Evropa Keńesi, Ministrler Keńesi, Evropa jámiyeti komissiyası, Evropa parlamenti, Evropa jámiyeti sudı, Ekonomikalıq hám sociallıq komiteti sanaladı. Olar milliy ekonomikalıq rawajlanıwınıń ishki mashqlaların muwapıqlastıradı, barlıq aǵza eller ushın jalǵız sırtqı ekonomikalq siyasattı ámelge asıradı. 1985-jılı bul shólkem tárepinen ónimler, kapital, xızmetler hám is kúshin jalǵız ishki bazarın jaratıwdıń 7 jıllıq baǵdarlaması qabıllandı. Bunda olardıń jumısındaǵı barlıq bógetler, yaǵnıy shegara hám bajıxana qadaǵalawı, milliy salıq ózgeshelikleri, valyuta sistemasındaǵı túrli-túrlilik basqıshpa-basqısh joǵaltıladı.
1998-jıl 2-mayda Evropa mámleketleri jeke valyuta qatnasıqların ámelge asırıw haqqındaǵı kelisimge qol qoydı. EVAna aǵza eller anıqlandı, valyuta pariteti belgilendi. Evropa aymaqta valyuta menen baylanıslı máseleler sheshildi.
Evropa valyuta sistemasınıń payda bolıw tariyxına názer salsaq, 1958-jıl «Ulıwma bazar» shólkemlestirilgennen keyin jalǵız bazar ushın jalǵız valyutaǵa talap sezildi. Usınday sharayatta ulıwma valyuta ornın altınǵa erkin almasıwshı hám dúnyanıń derlik barlıq ellerinde rezerv valyuta esabında saqlanatuǵın AQSh dolları bastı. Valyuta sistemasınıń basqarıwı bolsa XVF (xalıqaralıq valyuta fondı) tárepinen basqarıldı.
1969-jılǵa kelip AQSh dolları daǵdarısqa ushıradı. Bunıń tiykarǵı sebepshileri AQSh hám Franciya boldı, Franciya prezidenti de Goll siyasatı boyınsha dollardaǵı valyuta rezervlerin altınǵa almasıw procesi baslandı. Bul bolsa dollar inflyaciyasın payda etti, AQSh húkimetiniń dollar standartınan bas tartıwına alıp keldi. Endi Evropa elleri aldında dollar ornın basıwshı turaqlı valyuta instrumentin jaratıw mashqalası payda boldı.
1972-jılı óz ara baylanıslarda dollar menen baylanıslı valyutalardıń parallel terbeliwge tiykarlanǵan «valyuta jılanı» atamasın alǵan mexanizm jaratıldı. Bunda jetekshi valyuta rolin nemec markası iyeledi. Biraq, belgili waqıt dawamında mámleketlerdiń ekonomikalıq dárejesiniń túrlishe bolıwı 1978-jılǵa kelip tek Germaniya, Daniya hám Veniyuks ellerin joqarıdaǵı valyuta mexanizmi sheńberinde óz valyuta siyasatın jaratıwǵa alıp keldi.
1979-jılǵa kelip, «valyuta jılanı» mexanizmi ornın Evropa valyuta sisteması (EVS) bastı. Bul sistemaǵa aǵza eller ushın arnawlı terbeliw kursı ± 2,5% muǵdarında belgilendi. Sol jılları Italiya ekonomikası tómen bolǵanı ushın bul terbeliw procenti ± 6 etip belgilendi. Sońınan EVSna Ullı Britaniya, Ispaniya hám Portugaliya aǵza bolıwı menen kóp ózgerisler kirgizildi. Jalǵız valyuta sisteması payda bolǵannan soń «Bretton Vuds shártnaması» sisteması boyınsha rawajlanǵan Evropa elleri arasında kapital aǵımı ústinen konvertaciyalıq qadaǵalaw ornatıldı. Bul dáwirde hárbir elde túrlishe valyuta siyasatı bar edi. Franciya simmetriyalıq usıldı jaqlap shıqqan bolsa, Germaniya simmetriyalıq emes joldı tańladı. Simmetriyalıq sisteması bar ellerde usınday valyuta sisteması boldı, almasıw kursı tómen bolǵan ellerde qattı valyuta siyasatı, almasıw kursı joqarı ellerde bolsa erkin valyuta sisteması payda boldı. Germaniya pul emissiyası joqarı dárejede bolǵan hám joqarı inflyaciyanı júzege shıǵarıwshı simmetriyalıq usıldı qabıl etpedi.
Aqırı 1979-jılı kelisimge kelindi hám hárbir mámleket óziniń ishki valyuta siyasatın ózgertip almasıw kursına tásir etiw juwapkershiligin aldı. Germaniya bunı isley aldı. 1980-jılı Germaniyada inflyaciya dárejesi tómenledi hám Germaniya markası Evropa elleri ushın «valyuta yakorı» atamasın aldı. 1983-jıl gezektegi neft daǵdarısı payda boldı. Francuz franki kúshli qara bazar tásirine kirip qaldı. Evropa valyuta sisteması (EVS)da payda bolǵan bul jaǵday GFRnıń kancleri G.Kolldıń narazılıǵına sebepshi boldı. Bryussel ushırasıwınan soń Franciya húkimeti EVS sheńberinde qalıwı kelisip alındı. Franciya finans ministri Delor frankti markaǵa salıstırǵanda arnawlı paritetin ornatıw arqalı, revalvaciya etpekshi boldı. Biraq Koll qarsı shıqtı, sebebi marka álleqashan ulıwma valyutaǵa aylanǵan edi. Franciyanıń valyuta siyasatı bolsa haqıyqatında Bundesbank tárepinen basqarıldı. Artqa jol joq ekenin bilgen Franciya húkimeti jalǵız valyuta sistemasına qaray háreket etti hám bul ármanı 1985-jıldan 1994-jılǵa shekemgi dáwir aralıǵında, Franciya finans ministri Delordıń EA basqarıwı aǵzası bolǵannan soń iske astı.
1998-jılı Evropa jámiyeti sammitinde Evropa jámiyeti komissiyasınıń prezidenti Jakus Delor basshılıǵındaǵı komitet dúzildi. Komitettiń tiykarǵı maqseti EVSın shólkemlestiriw edi. 1989-jılı usı komitet 1991-jıldıń dekabr ayında «Maastrix shártnaması»nda qabıl etiletuǵın usınıslardı daǵazaladı.
Delor Evropa valyuta sistemasına (EVS) ótiwdi 3 basqısh arqalı islewdi atap ótti.
1-basqıshta, 1990-jıl kapital ústinen qadaǵalaw yaki shekleniwlerden bas tartıw arqalı erkin almasıw kursı mexanizmin jaratıw.
2-basqısh, 1994-jıldıń 1-yanvarınan baslandı hám bul dáwirde Evropa jámiyeti finanslıq institutlarınıń EVSna tayarlıq procesi júz berdi. 2-basqıshta mámleketlerdiń byudjet deficitiniń aldın alıwǵa háreket jasaldı, biraq bul urınıw zaya ketti.
3-basqıshta (múddeti belgilengen) EVSna aǵza ellerdiń valyuta almasıw kursın teńlestiriw hám bul juwapkershilikti Evropa Oraylıq Banki (EOB) moynına júklew kelisip alındı.
3-basqıshtıń ámelde qollanılıwı «Maastrixt shártnaması»nda da kórinisin taptı. 2-basqıshta Evropa monetar institutları (mákemeleri) EJ mámleketleriniń monetar siyasatına beyimlesiw procesi júz berdi. Usı dáwirge kelip, monetar hám fiskal ólshemler júzege keldi. 2 jıl dawamında nominal kriteriyaǵa muwapıq mámleketlerdiń monetar siyasatı (1) tómen inflyaciyanı, (2) pás dárejedegi nominal % stavkası, (3) turaqlı nominal valyuta kursın támiyinlewi kerek edi.
Jeke valyuta sistemasın payda etiw máselesi 1985-jılı (dekabr ayında) qabıl etilgen «Jeke Evropa paketi»nde atap ótildi. Bul Rim shártnamasınıń («Jeke bazar») dawamı boldı. Bul paket 1993-jılı 1-yanvardan kúshke engiziletuǵın boldı. Álbette, heshqanday shegara sheklewleri bolmaǵan jalǵız bazar, jalǵız valyuta sistemasın talap etti. Biraq, M.Petcher húkimeti (aldın) qarsı shıqtı. Óz markası abırayınıń túsip ketiwin qálemegen Koll húkimeti aldın siyasiy awqam dúziw lazımlıǵın ayttı. Keyin bul usınısqa Angliya húkimeti de qol qoydı. Bul usınıs kelesi waqıtlarda kórip shıǵılıwı tuwralı sóz bergen Evropa basqarıwı aǵzaları EVSın jaqlap shıqtı. Deor Evropa aǵza ellerdiń basqarma baslıqların jıynap, tovar, xızmet hám kapitaldıń erkin háreketi tuwralı kelisip aldı hám Rim ushırasıwınan keyin EVSnıń kúshke kiriw kúni belgilep alındı.
Uzaq tartısıwlar nátiyjesinde valyutanıń kúshge kiriw múddeti uzaydı hám 1992-jıl qabıl etilgen «Maastrixt shártnaması» jalǵız valyutanıń kúshke kiriw múddeti 1999-jıl 1-yanvar etip belgilendi.
Usınıń menen evroaymaqtıń qurılıw procesi juwmaqlanbadı. 1992-jıl Germaniya tereń ekonomikalıq daǵdarısqa ushıradı. Inflyaciya joqarılıǵı sebepli, Bundesbank % stavkaların kóteriwge májbúr boldı, stabil emes valyutalardı satıp marka jıynay basladı. Álbette, bul jaǵday EVSna óz tásirin kórsetti. 1992-jıldıń 5-sentyabrdegi Nyu-York ushırasıwında (qupıya) Ullı Britaniya, Franciya hám Germaniya finans ministrleri mashqalanı sheshiw jolların kórip shıqtı. Angliya finans ministri Lamont funt sterlingtiń ekonomikalıq dárejesi túsip ketiwine sebep bolıp atırǵan Germaniya valyuta siyasatındaǵı valyuta procent stavkaların túsiriwdi soradı. Germaniya finans xızmetkerleri bolsa marka ushın devalvaciya talap etti. 9 kúnnen soń Italiya lirasınıń shıdam bere almawı sebepli lira devalvaciyaǵa ushıradı. Oktyabrge kelip tásirin Angliya funt sterlingine de ótkerdi hám bul Angliyanıń EVSınan shıǵıwına sebep boldı. Franciya hám Germaniya húkimeti Miteran hám Koll ushırasıwınan soń ózleriniń Bundesbank hám Franciya Oraylıq Bank arqalı 2 valyuta paritetin qadaǵalawǵa kelisip aldı. Biraq, bul da gezektegi daǵdarıstan qutqara almadı. 2 mámlekettiń Oraylıq Bankleri ámelge asırıp atırǵan kúshli intervenciya siyasatına qaramastan, 1993-jıl 30-yanvarda «qara juma» atamasın alǵan ekonomikalıq daǵdarıs júzege keldi.
«Maastrixt shártnaması» boyınsha jeke Evropa valyutası «EKYu» ataması menen ataldı. Dáslep «EKYu» 1973-jılı shólkemlestirilgen valyuta boyınsha birge islesiw sheńberindegi Evropa valyuta fondında tiykarǵı esap birligi sıpatında, valyuta bazarınıń tiykarǵı kotirovka valyutası, bank kreditleri hám qarız minnetlemeleriniń tólem quralı sıpatında kórindi.
Evropa awqamı jeke valyuta birligin EKYudi dawam etiwi múmkin edi, biraq Germaniya húkimeti tiykarında Franciya termini turǵan EKYudi pul birligi ornınan ulıwma Evropa atamasın esletiwshi «Evro» birligin kirgiziwdi usınıs etti.
Evropa valyuta sistemasınıń shólkemlestiriw hám huqıqıy tiykar hám wazıypaları.
EVSnıń basqarıw organları házirgi kórinisine kelgenge shekem Evropa valyuta Fondı (EVF) tárepinen ámelge asırılǵan.
EVSnıń hárekettegi basqarıwı 2 áhmiyetli usıl menen ámelge asırıladı:
1. Adminstrativlik usıl;
2. Bazar usılı.
2-usılda EVS ushın tiykarǵı shártlerinen biri bul EKYudiń konvertaciya máselesi. Konvertaciya mashqalasınıń payda bolıwı EVF shólkemlestiriliwine tiykar boldı.
1-usılda bolsa EVFna aǵza ellerdiń emissiyalıq bankleri EKYu menen bolatuǵın operaciyalar procesinde mámleketler aralıq tólew balansı saldosın tártipke salıw. Bul operaciyalar sheńberinde túri ellerdiń OB óz valyutasındaǵı aktivlerdi EKYuge konvertaciyalaw huqıqına iye boldı. Bunday valyuta almastırıwları EVF funkciyaları sheńberinde islendi. EVF qısqa, orta hám uzaq múddetli qarjılandırıwdı ámelge asırdı.
Vaden-Vyurtemburgtegi Oraylıq Banktıń basqarıwshısı G.Klotenniń usınısına bola, túrlishe shólkemlerdiń modeli iye bolǵan EVF, Oraylıq Bankler hám milliy húkimetler arasındaǵı qatnasıqlarda júzege kelgen mashqalalardı sheshiwdiń 5 usılın kórsetip ótti:
1) «Minimal».
2) «Basqarıw».
3) «Evropa Regional Fondların (ERF) tártipke salıw».
4) «EMB»in shólkemlestiriw.
5) «Sui generis».
Minimal princip. Evropa valyuta-siyasiy birge islesiw fondı EVF atamasın aldı. Basqarıw organları bolsa Oraylıq Banklerdiń basqarıwınan quralǵan. Bul usılda kóbirek EVF tárepinen ámelge asırılatuǵın orta hám uzaq múddetli qarjılandırıwlar kiredi.
«Basqarıw» usılı bolsa óziniń ámeliy xızmeti menen birinshisinen ózgeshelikke iye emes.
Aymaqlıq valyuta fondlarınıń hárekettegi basqarıw orayı EVF bolıp qaldı hám EVF óziniń múddetli kreditleri arqalı almastırıw basqarıwın ornattı.
EVFnıń Oraylıq Bankleriniń valyuta massalarındaǵı xızmetlerin birlestirip óz basqarıw baǵdarlarınıń 2-basqıshına tiykar saldı. Qadaǵalawshı rolin oynaǵan EVF aǵza eller valyuta siyasatın tártipke saldı.
EVFnıń xızmeti «sui-generis» bazalıq principine tiykarlanǵanı sebepli Oraylıq Bankler hám húkimetler menen bolatuǵın tuwrıdan-tuwrı basqarıw ańsat boldı. Bunda xalıqaralıq valyuta bazarında dáldalshılıq funkciyası, orta múddetli hám qısqa múddetli qarjılandırıw, aǵza ellerdiń valyuta qatnasıqların tártipke salıw wazıypaları qoyıldı.
Germaniya Bundesbanki EVSın bas basqarıwshısı atamasın alǵan Evropa Oraylıq Bankiniń aymaqlıq hám shólkemlestiriw tiykarları sheńberindegi máselelerdi kóterip shıqtı. Evropa Oraylıq Bankiniń tiykarǵı wazıypası «Maastrixt shártnaması»nda keltiriliwinshe – «bahalar turaqlılıǵın saqlaw». Evropa Oraylıq Bankiniń qalǵan wazıypaları joqarıdaǵı wazıypanı islewge qaratılǵan. Mısalı, bahalar turaqlılıǵına erisiw ushın bazar ekonomikasınıń principlerine tiykarlanǵan erkin báseki sharayatında Awqamnıń ulıwma ekonomikalıq siyasatın xoshametlew arqalı erisiw múmkin.
«Maastrixt shártnaması»nda keltiriliwinshe, evroaymaqqa aǵza eller tómendegi principlerge tiykarlanıwı lazım: «turaqlı bahalar dárejesi, mámlekettiń qarjılandırıwı, valyuta-kredit ushın jaǵday hám tólew balansı».
Evroaymaqta Evropa Oraylıq Bankiniń wazıypaları, huqıqları tuwralı sóz barǵanda, menińshe hárbir valyuta-kredit sheńberindegi, mısalı Evropa Oraylıq Bankinıń tiykarǵı baǵdarların mámleket belgileydi). Evropa Oraylıq Banki heshqanday yuridikalıq organlar aldında esap bermewi lazım (AQShta FRS kongress aldında esap beredi) hám húkimet tárepinen berilgen kórsetpe hám usınıslardı qabıl etpewi kerek (AQShta FRS hárbir máseleni Prezident penen dodalawdan soń qabıl etedi).
Evropa Oraylıq Banki tek Evropa Parlamentiniń (EP) komissiyası usınısların qabıl etiwi múmkin.
Evropa Oraylıq Bankinıń qalǵan funkciyalarına:
• valyuta operaciyaların shólkemlestiriw;
• aǵza ellerdiń arnawlı almasıw resursların saqlaw (basqarıw);
• óz ara tólew sisteması ústinen qadaǵalaw ótkeriw;
• jıl ishinde pul emissiyasın shólkemlestiriw.
Evropa Oraylıq Bankinıń Sovetine Evropa Oraylıq Bankiniń direkciya hám 11 mámlekettiń Oraylıq Bankleri kiredi. Bul sovet pul siyasatı hám tiykarǵı procent stavkaların evroaymaq sheńberinde ámelge asıwın támiyinleydi, pul massası ústinen qadaǵalaw júrgizedi. Tómendegi sxemada Evropa Oraylıq Banki basqarıw aǵzalarınıń sistemalı kórinisi keltirilgen.
«Maastrixt shártnaması»nıń 7-statyasında keltiriliwinshe Evropa Oraylıq Banki de, milliy Oraylıq Bank te, basqarma organları aǵzaları da Evropa Aymagınıń organları qurawındaǵı mákemelerden yaki aǵza mámleketlerdiń húkimetleri tárepinen usınıs etilgen kórsetpelerdi qabıl etiwge haqısı (huqıqı) joq».
Usı jerde Yamayka shártnamasında qabılllanǵan SDRdıń pul birligi sıpatında hám kredit quralı sıpatında aylanısta bolǵanı tuwralı sóz etiwdi lazım taptıq.
1969-jılı payda bolǵan SDR elleriniń valyuta siyasatında tiykarǵı rezerv aktivler sıpatında kórinedi. Dáslep SDR altın tiykında anıqlandı biraq 1974-jılı júziwshi valyuta kursına ótiliwi menen «altın tiykar» sistemasına shek qoyıldı. SDRdıń kursı «valyuta sebeti» – bunda 16 mámleket milliy valyutaların ortasha salıstırıw arqalı anıqlandı, sonıń menen birge aǵza ellerdiń jáhán sawdasındaǵı úlesi 1% kem bolmawı kerek. 1981-jıl SDR kursı 5 mámleket valyutalarınan tańlaw tiykarında anıqlandı.
Kóplegen ekonomistlerdiń esaplawınsha, SDR rezerv valyuta sıpatındaǵı háreketine qaraǵanda, kredit túrindegi kórinisi kóbirek aytılǵan eken.
EKYu bolsa EAna aǵza 12 eldiń valyutaları tiykarında aylanısqa shıqqan. EKYu korzinasında hárbir eldiń úlesi Evropa Aymagınıń (Jalpı Milliy Ónim)lerindegi úlesi hám Evropa Aymagındaǵı eksporttıń jaǵdayı menen anıqlandı. SDRdan EKYudiń ayırmashılıǵı sonda, altın hám dollarǵa bir bólegi almastırılǵan. EKYudiń emissiya kólemi SDRdikinen joqarı bolǵan. SDR sıyaqlı EKYu de naq emes formada, yaǵnıy Oraylıq bank hám kommerciyalıq banklerdiń esap betlerine jazılıwı arqalı aylanısta bolǵan.
Evroaymaqqa aǵza eller ushın «Turaqlılıq paketi»niń qabıl etiliwi mámleketlerdiń byudjet deficitin JIÓge salıstırǵanda 3% muǵdarında (limit) belgilendi hám bul shegaranı buzǵan ellerden járiyma óndirip alıw sisteması engizildi. Bul sistemanı Germaniya jaqlap shıqtı.
«Maastrixt shártnaması» evroaymaqqa aǵza eller bolıp qabıl etiliwdiń 5 shártin qoydı; yaǵnıy EVS aǵza bolǵan eller ekonomikalıq tárepten joqarı rawajlanǵan hám bekkem basshılıqqa iye bolǵan hám tómendegi ekonomikalıq kórsetkishlerge erisken eller bolıwı múmkin:
1) byudjet jetispewshiligi JIÓniń 3% muǵdarınan aspawı kerek;
2) mámleket qarızı JIÓniń 60%nen aspawı kerek;
3) EVS tárepinen anıqlanǵan valyuta kursı 2 jıl dawamında terbelmewi zárúr;
4) uzaq múddetli qarızlar boyınsha procentler 2% artpawı kerek;
5) inflyaciya dárejesi 2.7% aspawı kerek.
Bul kórsetkishlerdiń orınlanıwın támiyinlew jalǵız evro valyutaǵa ótiwshi barlıq Evropa mámleketleri ushın májbúriy. Álbette, bunday qıyın ekonomikalıq shártlerdi orınlaw barlıq eldiń de qolınan kelmeydi. Talaplarǵa juwap bermegeni ushın da Greciya evropa valyuta awqamına qabıllanbadı.
2-tiykarǵı ólshem bul mámlekettiń qarızdarlıq dárejesi. 1997-jıl bul talapqa 4 mámleket: Lyuksemburg (6,7%), Finlyandiya (55,8%), Ullı Britaniya hám Franciya (58%) juwap berdi. Qalǵan ellerde qarızdarlıq dárejesi joqarı bolsa da (Belgiya 122,2%, Italiya 121,6% hám t.b). EA Soveti tártipke salıp turılatuǵın qatań ekonomikalıq sistemanı ornatıw shárti menen EVSına aǵza boldı.
1993-1998-jıllarda evroaymaqqa aǵza ellerdiń ortasha byudjet deficiti 9,1% ten 2,4% ke tústi. Mámleket qárejetleri 52,4% ten 48,7% ke túsken.
JIÓ bolsa 1997-jıl 2,6% ósken (1996-jıl 1,8% quraǵan), jalpı tutınıw -2,3% (1,5%), ishki investiciya -4,39% (1996-jıl -2,1%)ge kóbeydi. Ekonomistlerdiń aytıwınsha, EA ekonomikalıq tárepten turaqlılıǵı bir tárepten xalıqaralıq kapitaldıń ishki investiciya sıpatında Evropaǵa kirip keliwi támiyinlegen bolsa, (bul kórsetkish 1997-98-jılları 36% artqan). 2-tárepten Aziya, Rossiya hám Latın Amerikasında júz bergen ekonomikalıq krizislerdiń tezlesiwi sebep boldı.
1999-jıl 1-yanvardan baslap Evropa valyuta awqamı aǵzaları bolǵan ellerde pul-kredit siyasatı boyınsha sheshim qabıllaw boyınsha wákillik jalǵız 11 milliy Oraylıq Bankten jeke Oraylıq Bankke ótti. Evropa Oraylıq Bank Keńesi valyuta awqamı qatnasıwshıları bolǵan eller ushın jalǵız pul siyasatın anıqlaw huqıqına iye boladı. Evropa Oraylıq Bankiniń 1-prezidenti etip, 62 jasar Gollandiya puqarası Vima Deysenburg 8 jıl múddetke saylandı. Biraq, francuzlar bul talabanǵa qarsı shıǵıp, Franciya bankiniń basqarıwshısı bolǵan Jan-Klod Trishe kandidaturasın usındı hám aqırı eki tárep kelisip, tórt jıldan keyin mırza Deysenberg «ıqtıyarlı túrde» ornın mırza Trishege bosatıp beriwge kelisti. Álbette, bul jaǵday yuridikalıq tárepten hesh jerde rásmiylestirilmegen, tek mırza Deysenbergtiń hújdan hámirine baylanıslı bolǵan. Evropa Oraylıq Bankniń birinshi gezektegi wazıypası Evropanıń ashıq valyuta bazarında bahalar turaqlılıǵın támiyinlew. Biziń oyımızsha, valyuta awqamınıń dáslepki payda bolıw basqıshlarında Evropa Oraylıq Bank ashıq bazar operaciyaların keń qollanıwǵa májbúr boldı. Bir tárepten ashıq bazarlar operaciyasınıń abzallıǵı onıń ápiwayılıǵı, bul quramalı makroekonomikalıq esaplawlardan qashıp, pul massası normasın anıqlaw múmkinshiligin beredi. Basqa tárepten bolsa, ashıq bazarlardaǵı operaciyalar sezilerdi terbeliwlerge hám hátte Evropa Oraylıq Bank rezervi, altın rezervi valyutasın haldan tayıwına alıp keledi. Eger Evropa Oraylıq Bank bul finanslıq quraldı turaqlı paydalansa, valyutanı satıwshılardıń bazardaǵı ózgerisler dinamikasın bilip qalıwı hám olar bazardı ózgertip jiberiwi múmkin. Bunday jaǵday bir márte ǵana júz bergen joq. 1990-jıllardıń baslarında funt, lira hám Franciya franki menen bolǵan oyınlardı eslew jetkilikli.
1993-jılı EKYu ataması menen «Maastrixt shártnaması»na tiykarlanıp Evropa valyutası tımsalı sıpatında payda bolǵan. 1995-jılı Germaniya usınısı menen onıń ataması evroǵa almastırılǵan. 1997-jıldıń jazında 1999-jıl 1-yanvardan baslap evronı naq pulsız aylanısqa kirgiziwge kelisildi, yaǵnıy bul kúni evroǵa «rásmiy tuwılıw gúwalıǵı» berildi. Biraq, naq pul halında xalıq qolında yaki shıjlanında 2002-jılǵa shekem bolmadı. 1999-jıldan 2002-jılǵa shekem barlıq operaciyalar EVA aǵzaları bolǵan ellerdiń milliy valyutalarında ámelge asırıladı.
2002-jıl 1-yanvardan 1-iyulge shekem xalıqqa qaǵaz hám tiyin evro birlikleri tarqatıldı. Usı altı ay dawamında bir-biri menen sawda islewshi mámleketler tólem ushın eki valyutanı, yaǵnıy milliy hám evronı qabıl etiwge májbúr boldı. 2002-jıl 1-iyulden baslap evro jeke pul birligi bolıp qaldı. Barlıq milliy valyutalar aylanıstan shıǵarıldı hám aylanısta tek evro qaldı.