Nogironligi bor shaxslar bilan ijtimoiy ish amaliyoti

2. Yevropa Ittifoqida joriy etilgan qonunchilik. AQShning amerikalik nogironlar konvensiyasi.
5-may kuni butun dunyoda Xalqaro nogironlar huquqlari uchun kurash kuni nishonlanadi. 1992-yilning 5-mayida Yevropadagi 17 mamlakatda bir vaqtning o‘zida imkoniyati cheklangan fuqarolar o‘zlarining huquqlari ta’minlanishini va kamsitilishlarga yo‘l qo‘ymaslikni talab qilib chiqdilar. Shu tariqa har yili 5 mayda nogironlarning huquqlarini himoya qilish kuni o‘tkaziladigan bo‘ldi. Bu kunni 3 dekabrda nishonlanadigan Xalqaro nogironlar kuni bilan adashtirib qo‘ymaslik kerak. Sana munosabati bilan bir qator mamlakatlarda “Nogiron- jamiyatning teng huquqli a’zosi” deb nomlangan anjumanlar va xayriya tadbirlari o‘tkaziladi.

Tadbirdan ko‘zlangan maqsad imkoniyati cheklangan kishilar duch kelayotgan muammolarga keng jamoatchilik e’tiborini qaratishdan iboratdir. Tahlilchilarning fikricha, bugungi kunda ayrim mamlakatlarda nogironlarning huquqlariga amal qilinmaydi. Imkoniyati cheklangan kishilarning ishga joylashishi, ta’lim olishi bilan bog‘liq muammolar nafaqat qashshoq mamlakatlarda, balki iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda ham kuzatilmoqda.

Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda yer yuzida 1 milliarddan ortiq imkoniyati cheklangan fuqaro istiqomat qiladi. Bu dunyo aholisining 15 foizi demakdir. Ularning 100 millionini bolalar tashkil qiladi. Mutahassislarning fikricha, aholining keksayib borayotgani va surunkali kasalliklarning ortib borayotgani ham nogironlar sonining ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda.

2006-yilning 13-dekabrida Nyu-Yorkda BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyani imzolash jarayoni boshlandi. 21 asrdagi inson huquqlari himoyasiga qaratilgan birinchi shartnoma deya tan olingan mazkur hujjat 50 davlat tomonidan imzolanganidan so‘ng 2008 yilning 3 may kuni kuchga kirdi. Ayni damda Konvensiyani 158 davlat imzolagan va 147 tasi ratifikatsiya qilgan. Mazkur konvensiyada imkoniyati cheklangan insonlar muruvvat ko‘rsatiladigan obyekt emas, balki huquq va erkinliklarga ega, fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda jamiyat hamda davlatni rivojlantirishning teng huquqli ishtirokchilari hisoblangan shaxslar ekani e’tirof etilgan. Mazkur hujjatning ratifikatsiya qilinishi imkoniyati cheklangan insonlarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini ta’minlash, himoya qilish va rivojlantirish uchun qo‘shimcha kafolatlar yaratadi.

Bugungi kunda atigi 45 mamlakatdagina imkoniyati cheklangan shaxslarning kamsitilishiga qarshi qonun qabul qilingan.

Amerikada 1990 yilda qabul qilingan qonun nogiron fuqarolarni ta’lim dargohlari va ish joyida kamsitishni man etadi. Ularning aqliy yoki jismoniy salohiyatini to’g’ri baholamaslik - jinoyat.

Mana shu qonunga binoan mamlakat bo’ylab maxsus dasturlar ishlab, jamoat joylari va transport vositalarida nogiron odamlar uchun qulay sharoit yaratilgan.
Maxsus yo’lkalar, bekatlarda ular manfaatini ko’zlaydigan, ishxonada ularning ko’zi yoki qo’l-oyog’iga moslashtirilgan vositalar.
Bundan 20 yil oldin AQShning o’sha paytdagi prezident Jorj Bush tarixiy bir hujjatga imzo chekkan.
“Bu qog’ozga qo’l qo’yib, uzoq davr diskriminatsiya qurboni bo’lib yashagan nogiron yurtdoshlarimizga siz teng huquqli insonsiz deymiz”.
Bugun mana shu qonun qabul qilinishi uchun kurashgan insonlar uning ahamiyatini sarhisob qilmoqda.
Kongressmen Jim Langevin yura olmaydi. Falajga uchragan, belidan pastini qimirlata olmaydi, lekin ishlay oladi.
“Bu qonun hayotimizni qanchalik o’zgartirib yuborganini tasavvur ham qila olmaysiz. Biz uchun qancha qancha eshiklar ochildi, imkoniyatlar yaratildi. Yashayapmiz endi”,- deydi u.
Marka Bristo, taniqli suzuvchi 23 yoshida bo’ynini sindirib, nogiron bo’lib qolgan.
“Hayotim tugadi deb o’ylagan edim”, - deydi u.
Lekin imkoniyati cheklangan odamlar uchun ham bir dunyo imkoniyatlar bor ekan.
“Istirohat bog’iga borish, odamga o’xshab jamoatchilikka qo’shilish juda qiyin bo’lib qolgan edi. Ko’chaga chiqib, qayerga borasan, nimada yurasan? Bugun qulayliklar muhayyo”,- deydi u.
Marka Bristo o’z xalqaro tashkilotini ochgan. Maqsadi dunyo bo’ylab nogironlar haq-huquqi ta’minlanishishi talab qilish. Ko’plab jamiyatlarda majruh insonlar inson sifatida ko’rilmaydi, deydi u.
“Juda ko’p mamlakatlarda nogiron odamlar ko’chada yashaydi, borar joyi yo’q. Ayrim joylarda esa ularni jin urgan, xudoning lan’atiga uchragan deb yakkalab qo’yishadi. Hatto oilalari ularga qaramaydi. Ularni ne kuylarga solishmaydi”.
Invalidlar uchun ish joylari yaratish har bir davlat oldidagi muhim vazifa bo’lishi kerak. Chunki bu fuqarolar ham mehnat qilib, maosh olib kun ko’rishga haqli.
Siyosatchilar yangi qonunlar ustida o’ylaganida, barcha fuqarolar, shu jumladan nogironlar manfaatini ham ko’zlashi kerak, deydi Marka Bristo.
“AQShda hozir kar odamlar telefonda gaplasha oladi. Ko’r bo’lsangiz ham bankomatdan pulingizni olasiz. Mo’jiza!”
30 yildirki, nogironligi bois maxsus e’tiborga muhtoj millionlab amerikaliklar “Nogiron shaxslar uchun ta’lim qonuni” doirasida to’liq ta’lim olish imkoniyatiga ega bo’lib kelmoqda.
1975-yil 29-noyabr kuni qabul qilingan dastlabki qonun “Barcha nogiron bolalar uchun ta’lim” (Education for All Handicapped Children Act (Public Law 94-142) deya nomlangan edi. Qonun shtatlardagi maxsus e’tiborga muhtoj nogiron yoshlarning ta’lim olishga bo’lgan huquqini himoyalash va buning uchun shart-sharoit yaratib berish maqsadini ko’zda tutgan.
Ushbu qonun qabul qilingunicha nogiron yoshlarni o’qitish uchun maktablarda sharoit yo’q edi. Masalan, 1970-yil AQSh maktablarida nogiron bolalarning har beshtasidan faqat bittasi ta’lim olish imkoniyatiga ega bo’lgan, xolos. Soqov, ko’zi ojiz yoki ruhan zaif bolalarni o’qitishning umuman iloji bo’lmagan. Chunki ular uchun maxsus maktablar, sinflar yoki sharoitlar yaratib berishni shtatlar hukumatidan majburiy talab qiladigan federal qonun yo’q edi.
1979-yili “Barcha nogiron bolalar uchun ta’lim” qonuni qabul qilingandan so’ng vaziyat o’zgardi. Qonun nogiron bolalarga hamma qatori ta’lim olish imkoniyatini berdi. Bugun oliy o’quv yurtlarini bitirgan nogiron mutaxassislar ish topishda barcha qatori teng huquqlarga ega. Ularni faqat nogironligi bois ishga olmaslik qonunan man qilingan.
Yillar o’tib “Barcha nogiron bolalar uchun ta’lim qonuni” takomillashib bordi. 1990-yil u “Nogiron shaxslar uchun ta’lim qonuni” (IDEA) bilan almashtirildi. “IDEA” maxsus e’tiborga mujtoj shaxslar uchun alohida sharoitlar yaratib berish kabi yangi va keng qamrovli bandlari borligi bilan eski qonundan farq qiladi.
2004-yil prezident Bush ma’muriyati davrida “IDEA” qo’shimcha bandlar bilan to’ldirildi. Yangi o’zgartirishlar nafaqat maxsus ta’lim va umumiy ta’lim o’rtasidagi to’siqlarni olib tashladi, balki nogironlar uchun maxsus ta’limni maktablar uchun markaziy va asosiy vazifaga aylantirdi.
Mutaxassislar qonunning muvaffaqiyatli chiqqanini aytishadi. Chunki ushbu qonun qabul qilingandan beri nogironlar orasida maktabni to’liq bitirayotgan o’quvchilar soni 1987-yildan 2003-yilgacha 17 foizga oshgan. Xuddi shu yillar orasida nogironlarning oliy o’quv yurtlarida o’qishi 70 foizga oshgan. 2003-yilda maktabni bitirgan nogironlarning 70 foizi maosh to’lanadigan ishlar bilan band bo’lgan. 1987-yilda nogironlarning faqat 55 foizi ishli edi, xolos.
AQShda nogironlarga bo’lgan e’tibor faqat ta’lim tizimida emas. Bu yerda barcha jamoat binolari, yo’llar, transport vositalari va boshqa jamoatchilik inshootlari nogironlar foydalana olishi uchun maxsus vosita va sharoitlar bilan ta’minlangan. Masalan, har bir jamoat avtobusida nogiron aravachalari turishi uchun maxsus joy ajratilgan. Ularning avtobusga chiqishi va tushishini ta’minlash uchun ham transport maxsus texnologiya bilan jihozlangan. Bu kabi sharoitlarni binolarda va boshqa transport vositalarida ham ko’rish mumkin. Bularning barchasi mamlakatdagi nogironlarning jamiyatda barcha qatori teng huquqli yashashlarini ta’minlash maqsadida federal qonunlar bilan amalga oshiriladi.
Biz bu maqolada nogironlarga bo’lgan e’tibor mavzusining ta’lim tizimidagi tadrijiy rivoji haqida qisqacha ma’lumot berdik. AQSh ta’lim tizimida umumiy ta’limdan farqli shu kabi boshqa maxsus ta’lim turlariga ham ruxsat va imkoniyatlar berilgan. Masalan, amerikaliklar, agar xohlasa, farzandlarini umuman maktablarga bermasdan, ularga o’zlari uyda ta’lim berishlari mumkin. Qonunan ruxsat berilgan va tan olingan bu ta’lim turi “Uy maktabi” deya ataladi. Bu haqda batafsil kelgusida bayon qilamiz.