«NO’KİS» O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

 

 

bunda: a - burchak ostidagi I ёrug’lik kuchi; dF , dw  - fazoviy burchak chegarasida bir tekis 

tarqalaёtgan ёrug’lik oqimi. 

Ёrug’lik kuchining wlchov birligi sifatida kandela (kd) qabul qilingan. 101325 Pa bosim ostida 

2046,65 K Haroratda qotaёtgan platinaning 1/600 000 m

2

 yuzasidan tarqalaёtgan ёrug’lik kuchi - bir 

kandela deb qabul qilingan (davlat nur etaloni). 

1 lm nur oqimi bir xilda tarqalib tushgan 1 m

2

 yuzasiga tushsa, bu ёritilganlik bwladi. 

 

dS

dF

E

=

 

 

Bunda: dF -  nur oqimi tushaёtan dS yuza. 

Ёritilganlik bir yuzaga tushaёtgan nur oqimi shu yuzadan qaytsa, bu nur qaytarish 

koeffitsienti bilan belgilanadi. Nur qaytarish koeffitsienti yuzaning rangiga bog’liq bwlib, mutloq 

qora yuzaning nur qaytarish koeffitsienti 0 ga teng bwladi. Tabiatda mutloq qora narsa bwlmagani 

 

25

sababli fonni belgilashda nur qaytarish koeffitsientining 0,02 dan 0,95 gacha bwlgan chegaralari 

Hisobga olinadi. 

Nur qaytarish koefitsienti 0,4 dan katta bwlsa, ёrug’ fon, 0,2 dan 0,4 gacha bwlsa wrtacha fon 

va 0,2 dan kichik bwlsa qora fon deb qaraladi. 

Obektning fonga nisbatan kontrasti K - obektning (masalan detallardagi nuqta, chiziq, belgi, 

iz, ёriq va boshqa belgilar) fonga nisbatan yarqirash darajasi demakdir. Kontrastlik quyidagi 

formula bilan aniqlanadi: 

 

ф

ф

L

L

L

К

)

(

0

−

=

 

 

bunda: L

f

, L

o

- fonning va obektning yarqirashi. 

Agar K 0,5 dan katta bwlsa (bunda obekt va fon bir-biridan keskin farq qiladi) kontrastlik 

katta bwladi. K 0,2 dan 0,5 gacha bwlsa, wrtacha va 0,2 dan kichik bwlsa kontrastlik kichik 

bwladi. 

Kwrinish V obektning ёrug’lik tasiri, fon, obekt katta kichikligi, uning yaltirash xususiyati va 

boshqalar tasirida kwzga kwrinish xususiyati bilan tavsiflanadi. Kwrinish obektning fonga 

nisbatan kontrastliligini, kwzga birinchi bor kwringan chegara kontrastliligiga nisbatan 

belgilanadi:  

 

ч

K

K

V

=

 

 

bunda K - kwrinish obektining fonga nisbatan kontrastliligi, K

ch

 -kwzga birinchi bor chalingan 

chegara kontrastlilik. 

Kwzni qamashtirish kwrsatkichi R - ёrituvchi qurilmaning kwzning qamashtirishiga qarab 

beriladigan baHo bwlib, u quyidagi formula orqali aniqlanadi: 

 

R = (S - 1) 

. 

100 

bunda: R - kwzni qamashtirish kwrsatkichi; S = V

1

/V

2

 - k¢zni qamashtirish koeffitsienti; V

1 

va 

V

2

 - ekranlangan va ekranlanmagan obektning k¢rinishi. 

Ёritilishning ¢zgaruvchanlik koeffitsienti - K

¢

 foiz  isobida quyidagi formula orqali aniqlanadi. 

 

урт

у

E

E

E

К

2

min

max

−

 

 

bunda: E

max

, E

min

, E

wrt 

-  ёritilishning tebranish davridagi maksimal, minimal va wrtacha 

qiymatlari. 

 

SANOAT KORXONALARİNİ 

ЁRİTİSh USULLARİ 

 

Ёrug’lik manbalariga nisbatan sanoat korxonalarini ёritish ikki usulda: 

1) tabiiy quёsh  ёrug’ligi  ёrdamida  ёritish (bunda quёsh tarqataёtgan nurdan twg’ridan-twg’ri 

foydalaniladi  ёki quёsh nurining tasirida ёrug’lik tarqataёtgan osmonning diffuziya ёrug’ligidan 

foydalaniladi);  

2) quёsh ёrdamida ёritishning iloji bwlmagan sanoat korxonalari xonalarini va quёsh botgandan 

keyin umuman sanoat korxonalarini elektr nurlari ёrdamida suniy ёritish ywli bilan amalga 

oshiriladi. 

 

26

Tabiiy  ёrug’lik wzining barcha xususiyatlari bilan suniy ёritilishdan keskin farq qiladi. Tabiiy 

ёrug’lik inson kwrish organlari va boshqa fiziologik jaraёnlarning borishi uchun zarur bwlgan 

ultrabinafsha nurlarga boy va bu ёrug’lik bilan ёritilgan xonalarda ishlash kwz uchun juda foydali. 

Tabiiy ёrug’lik ёritilish zonasi bwylab bir tekis tarqaladi. 

Sanoat korxonalarini tabiiy ёrug’lik bilan ёritish ёn tomondan maxsus qoldirilgan oynalar orqali, 

juda katta sanoat korxonalarining yuqori tomonida maxsus qoldirilgan oynalari-framugalar va bu ikki 

Holatni kombinatsiya qilgan Holda amalga oshiriladi. 

Suniy  ёritish sanoat korxonalarining binolarini umuman bir xilda ёritish-umumiy  ёritish va 

umumiy  ёritishga qwshimcha ravishda ish joylarini maxsus ёritish bilan qwshib 

kombinatsiyalashtirilgan ёritilish usullari ёrdamida amalga oshiriladi. 

Sanoat korxonalarini faqatgina ish joylaridagi ёritilish bilan qanoatlanishga mutlaqo ruxsat 

etilmaydi. Sanoat korxonalarining xonalari bir tekisda umumiy ёritilish usuli bilan ёritilgan bwlishi 

shart. Bunda bazi bir joylarda malum miqdorda oshirilgan ёki qisman kamaytirilgan xolatlarga ywl 

qwyiladi, lekin Har qanday Holda Ham umumiy sanoat korxonalari uchun sanitariya talablarini 

qondiradigan ёritilish bwlishiga erishish kerak. 

Mashinasozlik sanoati korxonalari ish joylari kombinatsiyalashtirilgan ёritilish bilan 

taminlanishi zarur. Bunday ёritilish ikki tomonlama ijobiy samaralar beradi, birinchidan ish 

joylarida, ayniqsa ish bajarilaёtgan zonalarda va yuzalarda Har qanday qorong’ilik va soyalarni 

bartaraf etadi va bu ish joylari uchun kerak bwladigan ёrug’lik miqdorini aniq Hisoblash 

imkoniyatini beradi. İkkinchidan umumiy ёritilishga nisbatan kam energiya sarflashga erishiladi. İsh 

joylarini ёritish usulidan tokarlik, shlifovka qilish va boshqa mashinasozlik stanoklarida qwllaniladi. 

Bundan tashqari bu usuldan ish sifatini tekshirish uchastkalari, shuningdek ish joylariga keskin 

soyalar soladigan vertikal wrnatilgan ulkan mashinalarning ish bajarish zonalarini (masalan, press 

ustanovkalari va shtampovka qilish joylarini) ёritishda foydalaniladi. 

Bir xildagi ishlar bajariladigan tsexlar (masalan, quyish tsexlari, yig’ish tsexlari va boshqalar) 

umumiy ёritilish usulida ёritilishi mumkin. Bazi bir bajarilishi aniq, zarur bwlgan ishlar jamlangan 

zonalar Ham (masalan, razmetka qilish stollari, OTK stollari va boshqalar) Ham umumiy ёritilish 

usulida ёritilishi mumkin. Bunday joylar maxsus lokalizatsiya qilingan umumiy ёritish asboblaridan 

foydalangan xolda amalga oshiriladi. 

İsh bajarish vazifasiga kwra suniy ёritilishlar: ishchi ёritilish, avariya ёritilishi va maxsus 

ёritilishlarga bwlinadi. 

İshchi  ёritilish sanoat korxonalarining Hamma xonalari, xududlari, wtish joylari, transport 

vositalarining Harakatlanish zonalarida zarur. 

Avariya  ёritilishi sanoat korxonalaridagi ishchi ёritilishning twsatdan wchib qolishi 

mumkinligini nazarda tutib, bunday Hol yuz berganda ishlab-chiqarish zonalaridagi minimal 

ёritilishni taminlash maqsadida Hisobga odinadi. Avariya ёritilishi asosan ishchi ёritilishning 

twsatdan uzilib qolishi, portlash, ёng’in, ishchilarni zaHarlanish va baxtsiz Hodisalarga olib kelishi 

mumkin bwlgan xolatlar vujudga kelganda, shuningdek bu Hodisa texnologik jaraёnning uzoq vaqt 

twxtab qolishga olib keladigan, jumladan elektr stantsiyalari, dispetcher punktlari, aHolini suv bilan 

taminlash nasos stantsiyalarining twxtab qolishiga sabab bwladigan zonalarda kwzda tutiladi. 

Avariya  ёritilishi umumiy ёritilishning 5%-dan kam bwlmagan ёrug’lik bilan taminlashi va bu 

ёrug’lik,  ёrug’likning umumiy sistemalariga nisbatan sanoat xonalarida 2 lk dan kam bwlmagan 

ёrug’likni taminlashi kerak (bunda ёritilish normalarga asosan olinadi). 

Avariya ёritilishlari shuningdek 50 kishidan ortiq ishchi ishlaydigan sanoat korxonalarining 

evakuatsiya ywllari, wtish joylari, zinapoyalar va boshqa chiqish joylariga wrnatiladi. Bunda 

ёritilish sanoat korxonalari pollarini, zinalarini va wtish joylarini kamida 0,5 lk va ochiq 

xududlarini kamida 0,2 lk dan kam bwlmagan ёrug’lik bilan ёritishi kerak. 100 kishidan ortiq 

ishchi ishlaydigan sanoat korxonalarining chiqish joylari ёrug’lik signallari (kwrsatkich signallar) 

bilan taminlanishi kerak. 

Avariya  ёritilishi ishchi ёritgichlar bilan bog’lanmagan mustaqil manbalarga ulanishi kerak. 

Avariya  ёritilishlari  ёritgichlari sifatida faqat chwg’lanuvchi va lyuministsent lampalardan 

foydalanish mumkin. 

 

27

Maxsus  ёritilish turlariga qwriqlash maqsadidagi va navbatchi ёritilishlarni kiritish mumkin. 

Bunday  ёritilishlar uchun umumiy ёritish vositalarining bir qismidan ёki avariya ёritgichlaridan 

foydalanish mumkin. 

Bazi bir Hollarda ishlab-chiqarish xonalari Havosiga ishlov berish va ichimlik suvlarining va 

oziq-ovqat maHsulotlarining sifatini saqlash maqsadida bakteritsid ёritilishlardan foydalaniladi. 

Bunda maxsus lampalar ёrdamida Hosil qilingan ultrabinafsha nurlariniig 0,254-0,257 mkm 

uzunlikdagi twlqinlarga ega bwlgan ёrug’lik nurlari yaxshi natija beradi. 

 

SANOAT KORXONALARİNİ ЁRİTİShGA 

QWYİLADİGAN ASOSİY TALABLAR 

 

Sanoat korxonalarida unumli ish sharoitini tashkil qilish va ishchilarning ish sharoitlarini 

yaxshilash maqsadida kwzni toliqishdan saqlovchi ёritish vositalarini tashkil qilish sanoat 

korxonalari oldiga qwyilgan asosiy sanitariya-gigienik talabdir. Bunday sharoit tashkil qilish uchun 

sanoat korxonalarini ёritish sistemalariga quyidagi asosiy talablar qwyiladi: 

1.  İsh joylarini ёritish sanitariya-gigienik normalar asosida ish kategoriyalariga moslashgan 

bwlishi kerak. İsh joylarini maksimal ёritish albatta ish sharoitini yaxshilashga olib keladi. Bunda ish 

olib borilaёtgan obektning kwrinishi yaxshilanadi buning natijasida ish unumi ortadi. Bazi bir aniq 

ishlarni bajarganda ёritilishni 50 lk dan 1000 lk gacha oshirish bilan ish unumini 25%-ga oshganligi 

malum. Kwz bilan kwrib ishlash unchalik shart bwlmagan qwpolroq ishlarni bajarganda Ham 

ёritilishni 50 lk dan 300 lk ga oshirish ish unumini 5-7%-ga oshirgan. Ammo ёritilish malum 

miqdorga etgandan keyin undan keyingi ёritilishning oshirilishi yaxshi natija bermaydi. Shuning 

uchun Ham iqtisodiy samara beradigan ёritilishning oqilona variantini tanlash zarur. 

2. İsh olib borilaёtgan yuzaga va kwzga kwrinadigan atrof muHitga ёrug’lik bir tekis tushadigan 

bwlishi kerak. Chunki agar ish olib borilaёtgan yuzada va atrof muHitda yaltiroq uchastkalar mavjud 

bwlsa, unda kwzning ularga tushishi va qaytib ish zonasiga qaraganda kwzning jimirlashishi va 

malum vaqt kwnikishi kerak bwladi. Bu esa kwzning tez charchashiga olib keladi. 

3.  İshchi yuzalarda keskin soyalar bwmasligi kerak. Chunki ish yuzasida keskin soyalarning 

bwlishi, ayniqsa u soyalar Harakatlanuvchi bwlsa, bajarilaёtgan obektni kwrinishini ёmonlashtiradi, 

obekt kwzga notwg’ri bwlib kwrinadi va bu ishning sifatini Hamda unumdorligini pasayishiga olib 

keladi. Shuning uchun Ham sanoat korxonalari twg’ri tushaёtgan oftob nurlarini soyabonlar va 

boshqa oftobga qarshi vositalar bilan twsishi kerak; chunki quёsh nurlari keskin soyalar paydo 

bwlishiga olib keladi. 

4. İshchi zonalarda twg’ri ёki nur qaytishi tasirida Hosil bwlaёtgan yaltirash bwlmasligi kerak. 

Chunki ish zonalaridagi yaltirash kwzning kwrish qobiliyatini pasaytirib, kwzni qamashtirishi 

mumkin. Yaltiroq yuzalar ёritish asboblariniig yuzalarida, nur qaytarish tasirida Hosil bwladigan 

yaltirashlar nur qaytarish koeffitsienti katta bwlgan yuzalarda vujudga keladi. Yaltirashni 

kamaytirish ёritish asboblarininig nur tarqatish burchaklarini tanlash va nur qaytarish tasirida Hosil 

bwladigan yaltirashlarni nur twsish ywnalishlarini wzgartirish Hisobiga erishish mumkii. 

5.  Ёritilish miqdori vaqt bwyicha wzgarmas bwlishi kerak. Ёritilishning kwpayib-kamayishi, 

agar u wqtin-wqtin rwy beradigan bwlsa, kwzga zarar keltiradi, chunki kwz ёrug’lik wzgarishlariga 

kwnikishiga twg’ri keladi. Bu esa kwzning tez charchashiga olib keladi. 

Ёritilishning wzgarmasligiga muHim wzgarmas kuchlanishli manbalardan foydalanish ywli 

bilan erishilishi mumkin. 

6. Ёrug’lik nurlarini optimal ywnalish bilan ywnaltirish kerak; bunda malum Holatlarda 

detalning ichki yuzalarini kwrish va boshqa Hollarda detal yuzasidagi kamchiliklarni yaxshiroq 

kwrish imkoniyati tug’iladi. Mashinasozlik sanoatida, masalan, rastochka stanogi uchun maxsus 

optik sistemaga ega bwlgan ёritgichlardan foydalaniladi. Bu ёritgich Hosil qilgan nurini twplab, 

ishlov berilaёtgan detalning ichki tomonini ёritadi. Bu twplangan nurli nuqta 3000 lk atrofida 

ёritishni taminlaydi va stanokni twxtatmasdan detal sifatini aniqlash imkoniyatini tug’diradi. 

7.  Ёrug’likning lozim bwlgan spektr sostavini tanlash zarur. Bu talab materiallarning rangini 

aniq belgilash zarur bwlgan Hollarda muHim rol wynaydi. 

 

28

8. Ёrug’lik qurilmalari qwshimcha xavf va zararliklar manbai bwlmasligi kerak. Shuning uchun 

ёritish manbalari ajratadigan issiqlikni, tovush chiqarishini maksimal kamaytirish kerak. 

9. Ёritish qurilmasi ishlatish uchun qulay, wrnatish oson va iqtisodiy samarador bwlishi kerak. 

 

 

 

SUNİY ЁRİTİSh MANBALARİ 

 

Ёrug’lik manbalarini tanlashda va ularni bir-birlariga solishtirishda, ularning quyidagi 

tavsiflaridan foydalaniladi: 

1) elektrotexnika tavsifi (uning nominal kuchlanishi va quvvati); 

2) ёrug’lik texnikasi tavsifi (lampa nurlantiraёtgan nur oqimi, maksimal ёrug’lik kuchi); 

Z) iqtisodiy va ishlatish tavsiflari: lampaning nur berishi  lm/Vt bilan wlchanib, lampadan 

kelaёtgan nur oqimining uning elektr quvvatiga nisbatidan iborat. Lampaning xizmat qilish davri, 

ikkita davrdan: 1) umumiy ishlatish davri (uning ёndirilgan vaqtidan boshlab to kuygunga qadar 

ishlash davri) va 2) lampaning foydali xizmat davri (bunda lampa wz nur berish qobiliyatining 

20%-ini ywqotgan Holda Hali ishlatish uchun yaroqli Holati Hisobga olinadi) iborat. 

4) konstruktiv tavsiflari: (kolbaning formasi, chwg’lanuvchi elementning tuzilishi, kolba gaz 

bilan twldirilgan bwlsa, gazning tarkibi, bosimi va boshqalar). 

Hozirgi vaqtda sanoat korxonalarini ёritishda asosan chwg’lanuvchi va gaz razryadi lampalari, 

yani lyuministsent lampalaridan foydalaniladi. Chwg’lanuvchi lampalar Hozirgi vaqtda eng kwp 

tarqalgan nur tarqatish manbai Hisoblanadi. Buning asosiy sababi, ularning sodda tuzilganligi, 

ekspluatatsiya vaqtida qulayligi, ёnish davrining tezligi va ularni ishlatish uchun qwshimcha 

qurilmaning kerak emasligidir. 

Ammo bu lampalarning anchagina kamchiliklari Ham bor. Bulardan asosiylari lampadan 

tarqalaёtgan nurlar tarkibida qizg’ish va sarg’ish nurlarning bwlishi, ularning quёsh nurlariga 

nisbatan spektrlarining tarkibi boshqacha bwlganligi sababli ranglarni buzib kwrsatadi va shu sababli 

qator ishlarni bajarish imkoniyatini kamaytiradi, yani bazi bir ishlarni bunday nurlar ostida bajarib 

bwlmaydi. Shuningdek bu lampalarning nur berish darajasi Ham juda past bwlib, 7 dan 20 lm/Vt ga 

boradi va bu lampalarning xizmat davri anchagina kam bwlib 1000 soatni tashkil qiladi. 

Sanoat korxonalarini ёritish maqsadida chwg’lanuvchi lampalarning bir necha Hillaridan: 

vakuumli lampalar (NV), gaz twldirilgan bispiral lampalar (NB), krepto-ksenon twldirilgan bispiral 

lampalardan (NBK) foydalaniladi. 

Oxirgi vaqtlarda tarkibiga qisman yod qwshilgan - yodli chwg’lanuvchi lampalardan 

foydalanilmoqda. Bu lampalarning xizmat muddati tarkibidagi yodning qaytaruvchanlik xususiyatiga 

asosan 3000 soatga uzaytirilgan va bu lampalarning nur berish qobiliyati Ham 30 lm/VT ga oshgan. 

Gazlarning razryadlanishiga asoslangan lampalar - bu lampalarda elektr tokining inert gazlar, 

metall parlari ёki ularning aralashmalari muHitida razryadlanishidan Hosil bwladigan ёrug’likning 

optik diapazoni sifatida vujudga keladi. 

Hozirgi vaqtda qwllanilaёtgan gaz razryadlanish lampalari chwg’lanuvchi lampalarga nisbatan 

bazi bir ijobiy xususiyatlarga Ham ega; jumladan bu lampalarning nurlanish darajasi ancha katta 

bwlib, 50 dan 100 lm/Vt gacha boradi (masalan, natriyli lampalarning nurlanishi 100 lm/Vt, 

lyuministsent lampalarniki esa, 75-80 lm/Vt ni tashkil qiladi). Bundan tashqari ularning xizmat qilish 

muddati Ham birmuncha kwp bwlib, bazi birlariniki 8000-14000 soatga boradi. Bu lampalarda 

twldirilgan inert gazlar, metall parlari miqdorlarini wzgartirish Hisobiga HoHlagan spektrdagi 

nurlarni olish imkoniyati bor. 

Bu lampalarning bazi bir salbiy xususiyatlari  Ham bor. Ular nur oqimi pulsatsiyasi natijasida 

stroboskopik effekt-predmetlarning ikkita va Hatto kwp bwlib kwrinishi va aylanaёtgan 

mexanizmlarning aylanish ywnalishi wzgargan bwlib kwrinadi, bazida shovqin chiqarishi mumkin. 

Past bosimli gaz razryadlanish lampalarini muHit Harorati past bwlganda ishlatib bwlmaydi. Wt 

tushish va portlash xavflari bwlgan ishlab-chiqarish zonalarida ularni qwllash cheklanadi. 

Qwllanilaёtgan inert gazlari, metall parlarning tarkibi va lampalarning konstruktsiyasidagi bazi 

xususiyatlariga kwra lyuministsent lampalar bir necha turda bwladi: LB - oq ёrug’lik lampalari, LTB 

 

29

- issiq oq ёrug’lik lampalari, LXB - sovuq oq ёrug’lik lampalari, LDTs - rangni twg’ri beradigan 

kunduzgi ёrug’lik lampalari va boshqalar. 

Ёyli simobli lyuministsent lampalar jumlasiga kiruvchi, yuqori bosimli lampalar (DRL) elektr 

energiyasining tejashi bilan ajralib turadi va ёritishning yuqori darajasini taminlaydi. Ular Havosida 

chang, tutun va is bwlishi mumkin bwlgan prokat, pwlat quyish va boshqa mexanika tsexlarining 

baland binolarini ёritishda keng foydalaniladi. Agar ranglar wzgarishiga ywl qwyib bwlmaydigan 

tsexlar bwlsa. Ularning wrniga rangi twg’rilangan ёyli simobli lampalar - DRP dan foydalanish 

tavsiya qilinadi. 

 

Hozirgi vaqtda katta maydon va karerlarni ёritishda ksenonli gaz razryadlanish lampalaridan 

foydalanilmoqda. Bu lampalarda ultrabinafsha nurlar kwpligi sababli ularni maxsus ruxsat bilan 

wrnatish kerak. Bu lampalarning nur spektri quёsh nurlari spektrlariga juda yaqin. Gaz razryadli 

lampalarning yangi turlari sifatida galoidlar birikmalari tuzlarining parlari twldirilgan galoidli 

lampalarni va natriyli lampalarni kwrsatish mumkin. Ularning nur tarqatishi 110-130 lm/Vt ni tashkil 

qiladi va ular kelgusida keng miqёsda qwllanilishi kerak. Chunki ular iqtisodiy samarador va 

ranglarni twg’ri kwrsatish imkoniyatini taminlaydi. 

 

SUNİY ЁRİTİLİShNİ HİSOBLASh 

Suniy  ёritilishni Hisoblashdan asosiy maqsad sanoat korxonalarida ishlatilaёtgan  ёritish 

lampalarini sonini aniqlash, ularni oqilona joylashtirish va elektr energiyasi iqtisodini taminlagan 

Holda sanoat korxonalari xonalaridagi normalangan ёrug’likdagi ish joylarini taminlashdan iborat. 

Bu masalalarni Hal qilishda birmuncha mustaqil masalalarni Hal qilishga twg’ri keladi. 

1.  Ёritish manbalarini tanlash. Umuman sanoat korxonalarini ёritishda lyuministsent 

lampalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Lekin bazi bir ishlab-chiqarish zonalarida, yani 

Havoning Harorati 10

0

S dan kamayishi va elektr tarmog’ining kuchlanishi belgilanganda 90% dan 

kamayishi mumkin bwlsa, chwg’lanuvchi lampalardan foydalanish maqsadga muvofiq deb 

Hisoblanadi. 

2.  Ёritish sistemasini tanlash. Ёritish sistemasini tanlaganda kombinatsiyali ёritilish iqtisodiy 

samarador, ammo umumiy ёritilish esa sanitar-gigienik tomondan ancha mukammal Hisoblanadi, 

chunki umumiy ёritilish zonani bir tekis ёritadi.  Ёrug’lik nurlarini malum uchastkaga twplab 

ywnaltirish ywli bilan ish joylarida iqtisodiy tomondan samarador bwlgan Holda umumiy 

ёritilishning yuqori darajalarini Hosil qilish mumkin. I-IV, Va va Vb razryaddagi ishlarni bajarishda 

kombinatsiyali  ёritish sistemasidan foydalanish tavsiya etiladi. Chunki ish joylarini ёritadigan 

lampalardagi nurlarni istalgan ish bajarish zonalariga ywnaltirish imkoniyatini tug’diradi, ish 

joylarida yarqirash bwlmaydi va aniq ishlarni bajarish imkoniyati tug’iladi. 

3. İsh zonasidagi Havoning toza-iflosligi va Havo muHitidagi gaz va portlovchi moddalarning 

bug’lari mavjudligiga qarab lampalarning turlarini tanlash. 

4. Lampalarning sonini aniqlash va ularni ish zonasiga joylashtirish. Lampalar shaxmat tartibida, 

romb kwrinishda va boshqacha usullarda joylashtirilishi mumkin. 

5.  İsh zonasidagi bir tekis ёritilish lampalar orasidagi oraliq lampalarni ish joylariga nisbatan, 

balandliklariga nisbatan: “Chuqur nurlanuvchi” uchun 1,4, “Universal” 1,5, “Lyutsetta” 1,4, 

“Sutsimon shar” 2,0, VZK 2,0 OD 1,4, PVL 1,5 bwlganda amalga oshadi. 

6.  İsh joylarida normalangan ёritilish miqdorinn aniqlash. Buning uchun bajariladigan ish 

xarakterini va kwrinishi kerak bwlgan obektning kattaligiga qarab, fonga nisbatan kontrastligini 

belgilash va ish joylari fonini Hisobga olgan Holda jadvalga asosan tanlangan ёritilish sistemasi va 

lampaning turiga qarab ish joylaridagi minimal normalangan ёritilishni aniqlash kerak bwladi. 

Suniy ёritilishni aniqlash uchun uch usuldan foydalaniladi. Gorizontal ishchi yuzalarni ёritganda 

nur oqimi usulidan foydalaniladi. Bu usul ёritilaёtgan yuzalarga tushaёtgan nur oqimidan foydalanish 

koeffitsienti usuli deb Ham yuritiladi. Yuzalarga tushaёtgan nur oqimi chwg’lanuvchi va 

lyuministsent lampalardan foydalanganda quyidagi formula bilan aniqlanadi. 

 

η

N

SkZ

E

F

H

=

 

 

30

 

bunda E

n

 - minimal ёritish, lk; R

l

 - lampaning nur oqimi, lm; S - ёritilaёtgan xonaning yuzasi, 

m

2

; Z - minimal ёritilish koeffitsienti, odatda wrtacha ёritilish minimal ёritilishga nisbati olinadi va 

1,1 - 1,5 chegaralar atrofida bwladi; k - eHtiёt koeffitsienti, jadvaldan olinadi; N - xonadagi lampalar 

soni; 

η - nur oqimidan foydalanish koeffitsienti.  

Lampalarning  ёrug’lik kuchidan foydalanish foydali ish koeffitsienti, bino shifti va 

devorlarining nur qaytarish koeffitsienti xonaning kattaligi va lampalarning osish balandligiga 

bog’liq bwlib, malumotnoma jadvalidan olinadi. Bu kwrsatkichlar quyidagi formula orqali 

aniqlanadigan xonaning kwrsatkichi S - orqali belgilanadi. 

C=A

.

B/H(A+B), 

bunda: A va V - xonaning kattaliti; N - lampalarning Hisoblanaёtgan yuzaga nisbatan oraligi. 

Yuqorida keltirilgan formulalar orqali lampaning nur oqimi aniqlangandan keyin 3 - 

jadvaldan shu Hisoblangan qiymatga yaqin keladigan standart lampa tanlanadi va bu lampalar 

sistemasiga sarflanadigan elektr quvvati aniqlanadi. İshlab-chiqarish sharoitlari amaliёtida olingan 

miqdor Hisoblangan miqdordan -- 10 va + 20% farq qilishiga ywl qwyiladi, aks Holda boshqa 

lampalarning joylashtirish sxemasi tanlanadi. 

Nuqtali usuldan ywnaltirilgan ish joylarini ёritishni Hisoblashda foydalaniladi. Bu usul asosida 

quyidagi bog’lanish ёtadi: 

 

2

cos

r

I

E

α

α

⋅

⋅

=

 

 

bunda: I 

α - ёrug’lik manbaidan ish olib boriladigan yuzaga ywnaltirilgan ёrug’lik kuchi, kd; r - 

lampadan ёritilaёtgan yuzagacha bwlgan masofa, m; 

α - ishchi yuza bilan manbadan tushaёtgan nur 

oqimining yunalishi orasidagi burchak; graduslarda wlchanadi. 

Bu formuladan amalda foydalanish imkoniyatini tug’dirish uchun, unga zapas koeffitsient k ni 

kiritamiz va r ni N/cos

α bilan almashtiramiz, unda  

E = I a 

.

cos

3

 

α /(k

.

H) 

ni Hosil qilamiz.  

Bunda N - ishchi yuza ustiga osilgan lampaning balandligi. Ёrug’lik kuchining taqsimlanishi 

xaqidagi malumotlar malumotnomalarda berilgan bwladi. 

Agar wlchanaёtgan yuzaga bir necha lampaning ёrug’ligi tushaёtgan bwlsa, unda Har bir lampa 

uchun aloHida Hisob olib boriladi va ularning arifmetik yig’indisi ёritishni belgilaydi. 

Solishtirma quvvat usuli (Vatt-usuli) eng sodda usul Hisoblansada, etarlicha aniqlikdagi 

malumot bera olmaydi, shuning uchun bu usuldan taxminiy Hisoblash vaqtida foydalanish mumkin. 

Bu usul Har bir lampa bilan sanoat xonalarida normalangan ёritish yaratilishini aniqlash 

imkoniyatini beradi. 

P

l

 = P

1

.

S/N, 

bunda R

l 

- bitta lampaning quvvati, Vt; R

1

 - solishtirma quvvat, Vt/m; S - xonaning yuzasi; N - 

ёritish qurilmasidagi lampalar soni. 

Solishtirma quvvat miqdori ёritilish darajasi, xonaning yuzasi, lampaning osilgan balandligi va 

tipiga asoslangan Holda jadvallarda beriladi. 

Sanoat korxonalari ishlab-chiqarish xonalarini ёritilganligini baHolash uchun tabiiy ёritilish 

koeffitsienti kattaligiga qarab belgilash qabul qilingan. Tabiiy ёritilish koeffitsienti tashqariga 

qaraganda xona ichkarisining ёritilganligi necha marta kamligini kwrsatadigan nisbiy kattalikdir. U 

foizlarda ifodalanadi va quyidagi formula bwyicha aniqlanadi: 

 

%

100

т

и

Е

E

e

=

 

 

 

31

bunda e - tabiiy ёritilish koeffitsientining foizlarda ifodalangan kattaligi; E

i

 va E

t

 - binoning 

ichkarisida va tashqarisida bir vaqtda wlchangan ёritilish darajalari. Tabiiy ёritilish koeffitsienti 

kunning vaqti va boshqa sabablardan tabiiy ёritish wzgarishiga bog’liq bwlmaydi. 

SN i P 11-4-79 gigienik normalar ishning aniqligi va ёritish turiga qarab talab qilinadigan tashqi 

ёritilish koeffitsientining kattaligini belgilaydi .