Noorganik va organik birikmmalarning suyuqlanmalaridan va qattiq fazada sintez qilish. Reja

Organik kimyo — uglerodning boshqa elementlar bilan organik birikmalar hosil qilishi va bu birikmalarning oʻzgarish qonunlarini oʻrganadigan fan. Kimyoning bir boʻlimi. Organik kimyoning asosiy vazifasi — organik birikmalarni sof holda olish va ularning tuzilishini aniqlash, reaksiyaga kirishishi, reaksiyalar mexanizmini, moddalarning kimyoviy tuzilishi va xossalari orasidagi bogʻlanishni oʻrganish, shuningdek, ulardan amaliyotda foydalanish yoʻllarini tadqiq qilishdan iborat. Organik birikmalar insonning Yer mavjud boʻlishi va uning amaliy faoliyatda oʻta muhim ahamiyatga ega. Tirik organizmlarni tashkil qiladigan barcha asosiy komponentlar — oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar, yogʻlar, vitaminlar, gormonlar va boshqa — organik birikmalardir. Deyarli barcha sintetik va tabiiy tolalar, plastmassalar, pestitsidlar, boʻyagichlar, dorilar va shahrik. ham organik birikmalarga taalluqli. Hozirgi vaqtda ajoyib xususiyatlarni oʻzida mujassamlashtirgan organik birikmalar yiliga 250 mingdan 300 minggacha sintez qilinadi, ularning umumiy soni esa 10 milliondan oshdi. Baʼzi organik moddalar insonga juda qadimdan maʼlum. Masalan, kishilar uzum sharbati achiganda spirtga aylanishini, musallas ochiq havoda turganida sirka kislota hosil qilishini bilardilar. Oʻsimlik moylari va hayvon yogʻlari oziq-ovqat sifatida qadimdan ishlatib kelinadi. Sovun va har xil boʻyoqlardan foydalanish qadim zamonlardan beri maʼlum.Sof holdagi organik moddalarni dastlab 900-yillarda arab alkimyogarlari hosil qildilar. Lekin organik kimyo fan sifatida 19-asrning 2-yarmida shakllandi. "Organik kimyo" terminini fanga ilk bor 1827-yilda Y. Ya. Berselius kiritdi. 1828-yilda nemis kimyogari F. Vyoler laboratoriya sharoitida mochevinani sintez qildi. Nemis olimlari A. Kolbe, F. A. Kekule, shotlandiyalik kimyogar A. Kuper va boshqalar uglevodning 4 valentligini, uning atomlari halqa hosil qilish xususiyatiga ega ekanligini aniqladilar. Keyinchalik Organik kimyo A. M. Butlerovning organik birikmalarning tuzilish nazariyasi (1861) asosida rivojlanadi. F. Kekule benzolning zamonaviy siklik formulasini taklif qildi (1865). Ya. X. Vant-Goff va fransuz kimyogari J. Le Bel atomlarning molekulada fazoviy joylashish nazariyasini olgʻa surishdi. Elektron va, ayniqsa, kvant-mexanika tasavvurlarining rivojlanishi natijasida kimyoviy bogʻlarning fazodagi yoʻnalishi, toʻyingan va toʻyinmagan birikmalarning xossalari orasidagi tafovut, benzolning aromatikligi, organik birikmalar molekulalaridagi atomlarning oʻzaro taʼsiri tushuntirib berildi. Fizik usullar yordamida organik birikmalarda kimyoviy bogʻlarnng uzunligi, valent burchaklar kattaligi va geometrik tuzilishdagi molekulalarning boshqa parametrlari topildi. Shu usullar bilan baʼzi murakkab organik birikmalar — B12 vitamini, penitsillin, xlorofill, bir qator oqsillar, nuklein kislotalar va boshqalarning kimyoviy tuzilishi aniklandi.
Organik birikmalarga tavsifli xossa — uglerod atomlarining bir-biri bilan oddiy, qoʻsh yoki uch bogʻ orqali toʻgʻri chizikli, zanjirsimon, 1, 2, 3 va koʻp halqali (yadroli) yoki karkasli birikmalar hosil qila olishidir. Bunday birikmalar asosini ochik, zanjirli uglevoddan oʻzga atomlarga almashtirilishi mumkin. Bu atomlar geteroatomlar deb ataladi (mas, kislorod, azot, oltingugurt). Strukturasiga koʻra, organik birikmalar alifatik birikmalar (ochik, zanjirli uglevodorodlar va ular hosilalari)ga, yopiq uglerod zanjirli karbotsiklik birikmalar (alitsiklik birikmalar, aromatik birikmalar) va geterotsiklik birikmalarga boʻlinadi. Zanjirida qoʻsh bogʻ yoki 3 bogʻi boʻlmagan uglevodorodlar va ularning hosilalari toʻyingan birikmalar, qoʻshbogʻ yoki 3 bogʻ tutganlari — toʻyinmagan birikmalar hisoblanadi.
Har bir uglevodoroddagi vodorod atomlarini turli funksional guruhlarga almashtirish yoʻli bilan genetik qator keltirib chiqarish mumkin, mas, etan — etilxlorid — etanol — sirka aldegidi — sirka kislotasi va h.k. Bular uglevodorodlar RH (funksional guruhi yoʻq), galogenalmashgan hosilalar RHal, spirtlar ROH, aldegidlar RCHO, ketonlar R,COR2, karbon kislotalar RCOOH, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlar RNH2, R2NH va RN nitrobirikmalar RNO2, tiollar (markeptanlar) RSH, sulfidlar R2S va boshqa Uglerod — uglerodli qoʻshbogʻlar ham funksional guruxlar qatoriga qoʻshiladi.
Bir xil tuzilishga ega boʻlgan oʻxshash funksional guruxli organik birikmalar uglerod zanjiridagi — SN2 — guruxlari soni bilan farqlanganda gomologik qatorlar kelib chiqadi.
Molekulasida uglerod va vodorod atomlari hamda organogen atom (Hal, O, N, 8)lardan tashqari uglerod bilan bogʻlangan elementlari boʻlgan birikmalar elementorganik birikmalar hisoblanadi.
Organik kimyoning rivojlanishida rus olimlaridan V. V. Markovnikov, N. N. Zinin, A. Ye. Favorskiy, S. V. Lebedev, N. D. Zelinskiy, A. N. Nesmeyanov va boshqalarning xizmatlari katta.
Organik kimyoning rivojlanishida Oʻzbekiston kimyogarlarining ham katta hissa-si bor. 20-asrning 20-yillarida Oʻrta Osiyo universiteti kimyo fakultetida professor S. N. Naumov boshchiligida xinon va toluxinon — dibromidlar tuzilishini aniqlash ustida kuzatuvlar amalga oshiriddi (1933). 2, 3-siklogeksandion 1,4-dikarbon efiri tuzilishi oʻrganildi. Mazkur modda hosilalaridan xinoksalin, monoksalin, dioksim, monogibrazon, pi-razolon, bipirazolon, oazonlar olindi, shoʻrsuv nefti tadqiq qilinib, uning tarkibidagi uglevodorodlar va oltingugurt miqdori aniqlandi.
40-yillarda O. S. Sodiqov boshchiligida organik kislotalar, biologik stimulyatorlar, RR vitamini, xinozidin va boshqa olish yoʻlga qoʻyildi. 50-yillarda S. Yu. Yunusov Oʻzbekiston oʻsimliklari tarkibidagi noyob organik moddalarni ajratib olish va tarkibini oʻrganishga kirishdi. Aromatik birikmalarni alkillash va alsillash amalga oshirildi (I. P. Sukervanik va boshqalar). Ortotsiklogeksilfenol sintez qilindi (prof. A. R. Abdurasulova). Turli organik birikmalarni alkillash reaksiyalari, gumin kislotalari hosilalari oʻrganildi (prof. A. B. Qoʻchqorov). A. S. Sultonov neftni qayta ishlash sohasi uchun samarali katalizatorlar sintez qilib amaliyotda qoʻlladi. Uning shogirdlari M. F. Obidova bilan professor A. Abduqodirov ham organik kataliz rivojiga katta hissa qoʻshdilar.
Metallorganik birikmalar (prof. 3. M. Minulkin) va kumir kimyosi (prof. D. T. Zambramskiy) rivojlantirildi. Gumin kislotalarini elektrolitlar bilan choʻktirish orqali fraksiyalarga ajratish usuli qoʻllanishga tavsiya etildi. Organik birikmalarni karbonillash reaksiyalari tadqiq qilindi (Yo. Yu. Aliyev).
Keyingi 30 yil davomida fosfororganik birikmalar, fiziologik faol moddalar, elementorganik birikmalar, kompleksonlar va organomineral oʻgʻitlar kimyosi tez rivojlandi. Bu borada A. A. Abduvahobov, Sh. I. Solihov, S. Iskandarov va boshqalarning ishlari tah-singa sazovordir.

Organik birikma va organik kimyo terminini birinchi bo’lib fanga kim kiritgan. A) A.M.Butlerov B) M.Bertlo C) I.Ya.Berselius D) Bertolle 2. Odamlarga qadimdan ma’lum bo’lgan bo’yoqlarni aniqlang. 1- oq bo’yoq 2-alizarin; 3-indigo; 4-ko’k bo’yoq; 5-purpur; 6-sariq bo’yoq. A 1, 2, 4,5 B) 1,3,4,5 C) 2,5,6 D) 2,3,5 3. Organik kimyo fani taraqqiyotining 1- bosqichi qanday nomlanadi? A) analitik davr B) empirik davr C) tuzilish nazriyasi davri D) hozirgi zamon davri 4. Organik kimyo fani taraqqiyotining 2- bosqichi qanday nomlanadi? A) analitik davr B) empirik davr C) tuzilish nazriyasi davri D) hozirgi zamon davri 5. Organik kimyo fani taraqqiyotining 4- bosqichi qanday nomlanadi? A) analitik davr B) empirik davr C) tuzilish nazriyasi davri D) hozirgi zamon davri 6. Organik kimyo fani taraqqiyotining 3- bosqichi qanday nomlanadi? A) analitik davr B) empirik davr C) tuzilish nazriyasi davri D) hozirgi zamon davri 7. Empirik davr qachongacha davom etgan? A) 17-asr boshlarigacha B) 19-asr oxirlarigacha C) 18-asr boshlarigacha D) 18-asr oxirlarigacha 8. Analitik davr qachondan boshlanib, qaysi paytgacha davom etgan. A) 18-asr boshidan 19-asrning 60-yillarigacha davom etgan. B) 18-asr oxiridan 19-asrning 70-yillarigacha davom etgan. C) 19-asr boshidan 19-asrning 60-yillarigacha davom etgan. D) 18-asr oxiridan 19-asrning 60-yillarigacha davom etgan. 9. Qadimda tuzlar sinfiga kiritilgan kislotalarni aniqlang ? A) qahrabo, oksalat va vino kislotalar B) sulfat, xlorid va vino kislotalar C) qalay kislota, sulfat va oksalat kislotalar D) qahrabo, malon va xlorid kislotalar 10. Qadimda moylar sinfiga kiritilgan moddalarni aniqlang ? A) SnCl2 va NH3 B) sulfat, xlorid va vino kislotalar C) qalay kislota, sulfat va nitrat kislotalar D) KOH va H2SO4 konsentrlangan 11. Qadimda spirtlar sinfiga kiritilgan moddalarni aniqlang ? A) qahrabo, oksalat va vino kislotalar B) HNO3, HCl, NH3, SnCl4 C) SnCl2 va NH3 D) qahrabo, malon va oksalat kislotalar 12. Nemis kimyogari F. Vyoler …-yilda o’simlik a’zosida uchraydigan …. ni … dan sintez qildi? A) 1824; oksalat kislota; ammoniy sianat B) 1828; disan; okksalat kislota C) 1824; oksalat kislota; disian D) 1828; mochevina; ammoniy sianat 13. Nemis kimyogari F. Vyoler …-yilda inson va hayvon a’zosida uchraydigan … ni … dan sintez qildi? A) 1824; oksalat kislota; ammoniy sianat B) 1828; disan; oksalat kislota C) 1824; oksalat kislota; disan D) 1828; mochevina; ammoniy sianat 14. Nemis kimyogari A.V.Kolbe …-yilda …ni sintez qildi. U moddani organik moddalar tuzilish nazariyasi yaratilguncha 20 ta formalasidan foydalanilgan. A) 1845; sirka kislota B) 1854; yog’ni C) 1857; oksalat kislota D) 1858; etanol 15. Olimlarni qilgan ishi bilan juftlang 1- M.Bertlo; 2- A.M.Butlerov; 3- N.N.Zinin; 4- A.E.Favorskiy; 5- S.V.Lebedov; 6- N.D.Zelenskiy; 7- I.T.Sukervanik; 8- S.SH.Rashidova a-aromatik birikmalarni alkillash va asillash. b- asetilen, allen va diyen uglevodorodlarining kimyosi. c- sanoatda benzoldan anilin olish. d- to‘yingan va to‘yinmagan siklik birikmalar kimyosi. e- sanoatda sintetik kauchukni olish. g- yog‘ni olish h- oddiy chumoli aldegididan shakarsimon moddani olish. j- «Kovilon» deb nomlangan plazma o‘rnini bosuvchi dori olgan