"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

oyaga qarshi oyaviy kurash masalasi. Biz yashayotgan davr axborot 
kommunikatsiyalari juda rivojlangan, dunyoning hamma joyidagi 
ma'lumotlar zudlik bilan tarqalishi bilan farqlanadi. Bunday fikrlar, 
oyalar, qarashlar xilma-xilligi, rang-barangligi sharoitida yashash bir 
tomondan quvonchli, ikkinchi tomondan ayanchlidir. Zero, jamiyat 
taraqqiyoti va inson kamolotiga xizmat qiladigan oyalar bilan birga 
xalqlar, millatlar orasiga raxna soladigan, odamlarni, ayniqsa yoshlarni 
t ri y ldan ozdiradigan, ularda hayvoniy xirslami q z atadigan, 
toshba irlik, inson taqdiriga befarqlik his-tuy ularini rivojlantiradigan 
qarashlar tezda qaror topmoqda. Bunday sharoitda milliy oya va 
mafkuraga ehtiyoj oshib boradi. "Albatta, - deydi Prezident Islom 
Karimov, - biz fikrlar va qarashlar rang-barangligi prinsipi tarafdormiz. 
Ammo bu fikr va qarashlarni birlashtiradigan, ularning mushtarak 
jihatlarini uy unlashtiradigan yagona mezon borki, bu milliy oya va 
milliy mafkuradir" ("Hushyorlikka da'vat". " zbekiston ovozi", 1999-
y. 26.06). 
Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillarida oyaviy 
b shliqqa y l q ymaslik uchun milliy mafkurani shakllantirish 
b yicha respublikamizda qiz in bahs-munozaralar bordi. Bunda 
Prezidentimiz Islom Karimov faol ishtirok etdi va milliy istiqlol oyasi 
va mafkurasini shakllantirish konsepsiyasini yaratdi. Bu konsepsiyaga 
aqidaparastlarcha munosabatda b lmaslik kerakligini nazarda tutib, 
Islom Karimov mutassaddi tashkilotlar rahbarlari "etarli ilmiy salohiyatga 
ega va tajribali pedagogik kadrlari mavjud b lgan ta'lim muassasalaridan 
iborat mamlakat miqyosida "eksperimental maydonchalar"ini 
belgilasinlar va ekspert ishchi guruhlarini tashkil qilsinlar", deb Farmoyish 
chiqardi. Bunday maydonchalar, ekspert guruhlari rasman tashkil etildi-
yu, ammo ularning t playotgan tajribalari, tavsiya etayotgan takliflari 
121 

---

inobatga olinmadi. Islom Abdu aniyevich milliy oya va mafkuraning 
jamiyat hayotidagi ahamiyatini ta'kidlab: "Biz uning mazmun-mohiyati 
ufqlarini umumiy tarzda oldik. Endi ijtimoiy soha olimlari, mutaxassislar, 
il or fikrli ziyolilar bu boradagi izlanishlarni chuqurlashtirib, 
umumlashgan nazariy xulosalarni ishlab chiqishlari" zarurligiga e'tiborni 
qaratdi. Chunki faqat shunday y l tutgandagina oyaga qarshi faqat 
oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma'rifat bilan 
kurasha oladigan kadrlar yetishib chiqishi mumkin. 
Ma'lum bir oyaga, mafkuraviy yondashuvlarga qarshi kurashadigan 
shaxs avvalo zi sha oya shakllangan mamlakat va xalq tarixini 
yaxshi bilishi, u oyaga qarshi asosli dalillangan oyaviy nuqtai nazarda 
mustahkam turishi va unga qarshi tura oladigan oyani boshqalarga 
singdira oladigan mahoratga ega b lishi lozim. Masalan, vahhobiylik 
oyasi bilan zaharlangan odamlarni ular tutgan y l not ri ekanligini 
asoslash uchun vahhobiylik oyasi yuzaga kelgan Saudiya Arabistonining 
XVIII va XX asr boshidagi ahvoli, u xalqning Xanbaliya shariat mazhabi 
ta'sirida shakllangan mentalitetidan yaxshi xabardor b lishi lozim. Aks 
holda vahhobiylik e'tiqodiga aylangan yoshlarni xato y ldan qaytarish 
amrimahol. Boshqa har qanday oyalarga qarshi kurashlar ham xuddi 
shunday y l tutishni taqozo etadi. Jaholatparastlikka qarshi 
kurashadigan odam uni ma'rifatparvarlikdan farqlay olish qobiliyatiga 
ega b lmo i lozim. Tarix shunga shohidki, hech qaysi davrda va hech 
qaysi mamlakatda jaholatparastlik yaydoq holda zini namoyon etmagan 
va etmaydi ham. U har doim "ma'rifiy" pardalarga ralgan holda taqdim 
etilib kelinganki, faqat muayyan davrlar tgach, bu qarashlar asosida 
shakllangan munosabatlar individlar va ularning jamiyatlari boshiga 
behad kulfatlar tushishiga sabab b lganligi anglab yetilgan. Masalan, 
sobiq sh rolar davrida davlat va jamiyatni boshqarishni ma'muriy 
buyruqbozlik tizimi jaholatparastlikning amalda namoyon b lishi 
ekanligi, u inson huquqlarini poymol etadigan, individlar 
tashabbuskorligini har qadamda b ib turadigan ijtimoiy murvat ekani 
endilikda, ya'ni insonparvar demokratik huquqiy davlat qurishga 
kirishilgach, ma'lum b ldi. Yetmish yil badalida kommunistik mafkura 
sha manfur tizimni chinakam ma'rifatparvar, insonparvar etib 
k rsatishga muvaffaq b lgan edi. Yoki sobiq sovet davri saylov tizimini 
olaylik. Xalq ommasi haq-huquqlarini barbod etish asosiga qurilgan va 
totalitarizmni mustahkamlashga qaratilgan sha tizim mafkura orqali 
122 

---

dunyoda eng demokratik tizim deb talqin etildi. Aytish mumkinmi, uzoq 
yillar xalq ommasi shu gumrohlikka ishonib keldi. Uni ma'rifatparvarlik 
nishonasi sifatida qabul etib, munosabat belgiladi. 
Ta'kidlash zarurki, har qanday oyani individiar ongiga singdirishning 
tarix tajribasidan tgan usuli kuchli, ta'sirli mafkura vositalaridan 
samarali foydalana bilishdir. Masalan, Gitlerning "miiliy sotsializm" 
oyasi qanchalik yovuzlik ifodasi b Imasin, uning "haqligiga" XX asr 
rtalaridagi nemis xalqining aksariyati ishongan va e*tiqod qiigan. Unda 
moliyaviy jihatdan yetarli darajada ta'minlangan va u oyani tar ib 
qilish uchun maxsus tayyorgarligi bor kadrlarga ega, kuchli, ta'sirli 
mafkura hal qiluvchi rol ynadi. Yoki sobiq sovet davrida soxta 
oyalarga odamlar ishonishgan, unga e'tiqod qilishgan. Bu bilan 
shu uilanadigan butun bir tizim shakilangan b lib, "jamiyatning eng 
yuqori b inidan eng quyi qatlamigacha bu tizim zining kuchli 
ta'sirini tkazar edi" (l.A.Karimov). Chunki mafkuraning butun 
vositalari sha oyalarni odanilar ongiga singdirish a qaratilgan b lib, 
individlar ongida oyaviy b shiiq paydo b iib qolmasligiga butun 
e'tibor qaratilgan edi. 
Mustaqil zbekistonning Asosiy Qonunida hech bir mafkura davlat 
mafkurasi maqomiga ega b lmasligi kerakligi ta'kidlandi. Buning 
ma'nosi shuki, jamiyatda turli partiyalar, ijtimoiy harakatlar, diniy 
tashkilotlar, milliy markazlar bor ekan, ularning ham harakat dasturlari 
va shunga muvofiq oyalari, bu oyalarni tar ib etadigan mafkuralari 
bor. Agar biron-bir mafkuraga daviat maqomi berilgudek b lsa, davlat 
z imkoniyatiaridan kelib chiqib, boshqacha fikrlashga y l q ymaslik, 
zgacha mafkuralar y iini qafiy t sib q yish huquqiga ega b lib 
qoladi. Natijada daviat zining demokratik huquqiy maqomidan 
mahrum b lib, totalitarizm va avtoritalizm botqo iga botib, zini-
zi halok qiladi. Bunga tarixda misollar k p. Masalan, sobiq ittifoq 
taqdiri bunga yaqqol misol bula oladi. 
zbekistonda hozir 5 ta siyosiy partiya, qator ijtimoiy harakatlar, 
milliy markazlar, adliya vazirligi r yxatidan tgan 16 ta diniy tashkilot 
bor. Ular z matbuot organlari, dasturlari va boshqa mafkuraviy 
vositalariga ega b lib, z dasturlari va nizomlaridan kelibchiqib, aholiga 
oyaviy ta'sir k rsatish imkoniyatiga egadirlar. z navbatida davlat 
ham z ichki va tashqi siyosatini, amalga oshirayotgan tadbirlarini 
mafkuraviy vositalar orqali ommaga yetkazib, odamlarni milliy 
123 

---

manfaatlarni anglab olishlari, shu y l uchun fidoyilik k rsatishlariga 
da'vat etadi. 
Milliy istiqlol oyasi va mafkurasi tish davri qiyinchiliklarini 
mardonavor yengib borayotgan xalqimizga ma'naviy madad bermoqda. 
Bu oya va mafkura zbekistonda yashayotgan barcha millatlar, elatlar, 
diniy e'tiqod egalarini birlashtirish, Vatanimiz ravnaqi, xalqimiz 
farovonligi uchun kurashning aniq y llarini k rsatib bermoqda.