"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Kalit so 'zlar. Markaziy Osiyo mintaqasi, etnos, islom aqidaparastligi, 
fuqarolar urushi, VlCh infeksiyasi, giyohvandlik, geostrategiya, 
110 

---

Yevroosiyo ittifoqi, suv resurslari, mintaqaviy birlashish, institual 
mexanizmlar, Shanxay hamkorlik tashkiloti, "qalqon zona", zbekiston 
davlatining geosiyosati. 
Takrcrlash uchun savollar 
1. Markaziy Osiyo qanday mintaqada joylashgan? 
2. Har bir etnos madaniyatiga qanday munosabatda b lgan ma'qul? 
3. Sobiq ittifoq qulagach, Markaziy Osiyoda nega geosiyosiy b shliq paydo 
b ldi? 
4. "Orani buz-u, hukmronlik qil" tamoyili nimani anglatadi? 
5. Nega yirik davlatlar Markaziy Osiyo mintaqasiga qiziqib qaraydiiar? 
6. Xalqaro terrorizm va diniy ekstremizmga qarshi samarali kurash olib 
borish nimani taqozo etmoqda? 
7. Jahonda ketayotgan globallashuv jarayonining Markaziy Osiyoga qanday 
ta'siribor? 
8> "Tosh bitiklari" nimani eslatadi? 
9. zbeksiston daviatining geosiyosati qanday asoslarga ega? 
111 

---

III B LIM 
MAFKUBA 
MAFKURA FALSAFIY Y NALISHDAGI FAN SIFATIDA 
Falsafa bilan tabiiy fanlar rtasidagi zaro aloqadorlik va ta'sir. 
Falsafa har bir jamiyatdagi donishmand, dono odamlarning fikrlari, 
oyalari, ijtimoiy-siyosiy qarashlari va muayyan dunyoqarashiari sifatida 
tarixan ijtimoiy hayotning ilk davrlaridayoq paydo b lgan nodir 
hodisadir. Mafkuraviy hayot tufayli odamlar jamiyat b Iib yashash, 
muayyan manfaatlar doirasida umumiy maqsadlarni r yobga chiqarish 
uchun birlashib mehnat qilish va kurashish imkoniyatiga ega b Iganlar, 
shu jarayonda ulardagi hayvoniy instinktlarning k pchiligi rnini odob-
axloq me'yorIari egallaydi. Ijtimoiy hayotga moslashish imkoniyati 
kengayib bordi. Ijtimoiy hayot taiablari taqozosi falsafiy fikrlar rivojlanib, 
fanning qator y nalishlari paydo b ldi va takomillashdi. Ayni paytda 
muayyan dunyoqarash va ijtimoiy-siyosiy qarashlarni odamlar ongiga 
singdirish, ularni imon-e'tiqodga hamda etnoslarning maslagiga 
aylantirish vositasi sifatida mafkura shakllandi. Odamlarning jamoa va 
jamiyat boiib yashashlari uchun muayyan dunyoqarash bilan zviy 
bogiiq holda ma'naviyat qaror topishi, muayyan ma'naviy-ax!oqiy 
qarashlar qadriyatga aylanishi shart. Ammo ma'2um bir y nalishda 
ma'naviyat va qadriyatlar tizimi jamiyatda barqaror b Iishi uehun 
muayyan Bosh va Asosiy oyalar b lishi lozim. Ular individiar ongiga 
singishi va xalq ommasi maslagiga aylanishi uchun mafkuraviy ijtimoiy 
institutlar, ta'sir tkazish vositalari, shakllari, usul-uslublari mavjud. 
Har qanday mafkura tarixan uchta unsurdan iborat bir butunlikda z 
ta'sirini tkazib keladi: a) Bosh va Asosiy oyalar asosida hayot ma'nosi 
va turmush tarzini belgilayotganlarni jamiyat va davlat tomonidan 
ra batlantirib borish; b) bu oyalarga q shilmagan va unga qarshi 
turganlarga nisbatan jamoatchilik nafratini q z otish; v) mafkuraviy 
ijtimoiy institutlar (oila, istiqomat joy - mahalla, quv va mehnat 
112 

---

jamoalari, davlat va nodavlat tashkilotlari), siyosiy partiyalar, ijtiomiy 
uyushmalar madaniy-ma'rifiy tadbirlarni amalga oshirishlari uchun yetarli 
moddiy va moliyaviy resurslarga ega b lishlari zarur. 
Falsafiy fikrlar rivoji tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnikashunoslik 
fanlarining tarixan vujudga kelishi va takomillashuvi uchun oyaviy 
asos b lib xizmat qildi. Ayni cho da u dunyoqarashlik funksiyasini 
ham bajarib keldi. z genezisi va rivojining tarixi davomida falsafiy 
bilimlar mazmun jihatidan tabiiy bilimlar bilan omuxta b lib ketdi. 
Ularning tarkibida tabiiy fanlar ma'lumotlari, tushunchalari, 
kategoriyalari, qonunlarining mavjud b lishi falsafani ilmiy asoslarini 
kuchaytirdi. Uning fan darajasiga k tarilishiga sabab b ldi. Tabiiy 
fanlar ravnaqi texnikashunoslik fanlarining yuzaga kelishi va ravnaq 
topishiga olib keldi. 
Falsafa negizida qator fanlarning tarixan shakllanishi uni "fanlar fani", 
"fanlar onasi" maqomiga k tardi. Bunday qarashlar tarixan jamiyatda 
falsafa qadrini oshirish, unga qiziqisMarni kuchaytirdi. Shuning uchun 
ham antik davrda va arab-musulmon olamidagi Uy onish davrida 
yashagan olimlar k p jihatdan qomusiy mutafakkirlar hisoblanib, ularda 
falsafiy fikrlar, tabiiy-ilmiy qarashlar bilan birgalikda namoyon 
b lganiga shohidmiz. 
Agar gorizontal tarzda falsafa fanga mansub b lsa, vertikal tarzda u 
mafkura bilan bo lanib ketadi. Falsafa jamiyat ma'naviy hayotining 
"vertikali" va "gorizontali" kesishuvi nuqtasida turib, bu fanlarning 
umumiy xulosalari, qoidalari, tamoyillari negizida ilmiy-falsafiy 
dunyoqarashni shakllantiradi. Olam va unda odamning rni t risida 
dinlar ham ziga xos dunyoqarash tizimini yaratadi. Bu dunyoqarashni 
tarixning qaltis sinovlaridan tgan ta'sirli mafkuraviy vositalar orqali 
individlarning imoni va e'tiqodiga, xalq ommasining maslagiga 
aylantiradi. Falsafiy dunyoqarash olam, unda odamning rni t risida 
tabiatshunoslik, texnikashunosiik, jamiyatshunosiik, insonshunoslik 
fanlarining dalillariga tayanadi, shu ma'noda u fan sifatida zini 
namoyon qiladi. 
Falsafaning gorizontal sohadagi xususiyati faqat uning predmetiga 
munosabatlardagi xilma-xil qarashlarga sabab b ladi. Ayni cho da 
uning mafkuraga daxldorligida ham zini namoyon qiladi. Falsafa 
fanining predmeti masalasi hozirgacha bahsli b lib turibdi. Ma'naviy 
nodir hodisa sifatida falsafaning vertikal safdagi xususiyati shuki, 
113 

---

subyektning voqelikni in'ikos ettirish vositasi sifatida u siyosat va mafkura 
bilan bogianib, ular uchun nazariy asos b ladi. Binobarin, zining 
ilmiy salohiyati hamda tarixan shakllangan boy kategorial va 
tushunchaviy bazasi tufayli falsafa endilikda mustaqil fan holatiga 
kelganligi bilan qadrlidir. Shu ma'noda uni "fanlar fani" deyish 
ilmiylikdan zoqlashish, falsafa fanlar tizimidagi mustaqil fan ekanligini 
tan olmaslikka sabab b o i i b , not ri, noilmiy qarashlarni tarkib 
toptiradi. 
Falsafa fan sifatida olam, uning vujudga kelishi, tabiiy-tarixiy rivoji, 
harakat tufayli notirik va tirik tabiat hamda odamzotning z- zidan 
vujudga kelgani, jamiyat zini- zi tashkil qiluvchi va boshqaruvchi tizim 
ekanligini boshqa fanlar dalillariga suyangan holda isbotlaydi. Shu 
ma'noda muayyan subyekt (individ, jamoa, davlat, ijtimoiy-siyosiy 
harakatlar va h.k.) manfaatlarini eng k p va ishonchli darajada 
ifodalaydi. Binobarin, falsafiy yunalishda tarkib topadigan mafkuragina 
ilmiylikka yaqinlashadi va shunda milliy, sinfiy, diniy, irqiy va boshqa 
negizlarda muqarrar chiqadigan ziddiyatlarni payqab olish, ularni z 
vaqtida hal etib, har bir jamiyatda va butun dunyoda odamning inson 
0'amiyatlashgan individ)ga aylanish jarayqnini tezlashtiradi. Ayni 
cho da inson aql-zakovati va uning mevasi b o i g a n fan-texnika va 
texnologiya muvaffaqiyatlaridan faqat bunyodkorlik, ezgulik uchun 
foydalanish y Uarini k rsatadi, unga erishishning vositalarini aniqlaydi.