"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Markaziy Osiyo mintaqasi va yirik davlatlar geosiyosati. Umuman, 
xorijiy davlatlar, ayniqsa yirik davlatlar Markaziy Osiyoda "orani buz-u, 
hukmroklik qil" tamoyiliga asoslanib, geosiyosat olib borishlari, 
muvaffaqiyat qozonishlari uchun qulay sharoit mavjud edi. Ayniqsa 
q shni Af onistondagi voqealar tobora tahlikali tus olayotgan edi. Chet 
eldan juda katta moliyaviy yordam olib turgan hamda giyohvandlik 
savdosidan behisob foyda olayotgan Tolibonlar harakati kuchayib 
bormoqda edi. rta asrchilik tartibotlarini rnatishga qaratilgan 
Tolibonlar harakati q liga hokimiyat tkudek b Isa, Markaziy Osiyo 
doimiy tahlika ostida qolishi aniq edi. Buning ustiga Markaziy Osiyo 
chegaralarining himoyasi m rtligi tufayli giyohvandlik va boshqa yashirin 
savdolar kuchaydi. VlCh infeksiyasining yoyilishi real xavf tu dirib, u 
Rossiya va arbiy Ovr po mamlakatlariga ham tarqala boshladi. 
Mintaqaning yer osti va yer usti boyliklari k pligi, arzon xom ashyo 
va ishchi kuchiga hamda katta ichki bozorga egaligi, albatta, barcha 
davlatlar, ayniqsa yirik davlatlarni qiziqtirmay iloji y q. Natijada bu 
yerda Rossiya y qota boshlagan z ta'sirini tiklash uchun faol geosiyosat 
yurgiza boshladi. 2001 yilda AQShda sodir etilgan yirik terrorchilikdan 
s ng, Amerikaning bu mintaqaga e'tibori yanada kuchaydi. Markaziy 
Osiyo (bu tushunchaga endilikda Af oniston ham kiritilmoqda) AQSh, 
Rossiya, Yaponiya, Xitoy, shuningdek, Ovr po Ittifoqi davlatlari 
geosiyosatida alohida ringa ega b lib qoldi. 
Markaziy Osiyo geostrategik jihatdan ikki yirik qit'a - Ovr po va 
Osiyo rtasiga joylashgani geostrategik jihatdan alohida ahamiyat kasb 
etadi. Shuning uchun ham turli davlatlarning manfaatlari bu yerda zaro 
chatishib ketadi. Masalan, Kaspiy dengizi va uning atrofidagi neft 
zahiralarining k pligi davlatlarni qiziqtirmay iloji y q. Nisbatan arzon 
neft va gaz ishlab chiqarish uchun transportirovka qilish ishlarida qatnashib, 
katta foyda olish imkoniyatlari bor. Ayniqsa, neft qazib olib, chetga 
chiqarish b yicha Qozo iston salmoqli ringa ega. Shuning uchun ham 
AQSh bilan Qozo iston rtasida energetik hamkorlik b yicha ikki 
tomonlama komissiya tuzildi. Turkmaniston z tabiiy gazini eksport 
qilish b yicha Rossiya bilan 25 yillik shartnomaga imzo chekdi. 
Keyingi yillarda Xitoy, Yaponiya va Koreya respublikasi manfaatlari 
Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorlikni kuchaytirishni taqozo etdi. 
Xalqaro terrorizm va diniy ekstremizmga qarshi kurash ehtiyojlari 
Markaziy Osiyo davlatlari bilan Xitoy va Rossiya rtasida hamkorlikni 
106 

---

kuchaytirib, Shanxay hamkorlik tashkiloti tuzilishiga olib keldi. Iqtisodiy 
aloqalarni kengaytirish manfaatlari Yevroosiyo ittifoqini shakllantirdiki, 
hozir unga Rossiya, Belorusiya, Qozo iston, Qir iziston, Tojikiston, 
keyinchalik zbekiston ham kirgan bu tashkilotning kelajagi borligidan 
darak beradi. Delaver universiteti professori Sergey Lopatnikovning 
fikricha, Rossiyani Markaziy Osiyodan siqib chiqarish siyosati Vashington 
y l q ygan jiddiy xato b ldi. Natijada mintaqa respublikalarining 
Rossiya federatsiyasi atrofiga biriashish mayli kuchaydi. 
Markaziy Osiyo davlatlari gsosiyosatining asosiy y nalishlari. Hozirgi 
zamonda globallashuv jarayoni Markaziy Osiyodagi ijtimoiy-madaniy, 
axborot-mafkuraviy, siyosiy va iqtisodiy hayotning barcha tomonlarini 
qamrab oimoqda. Bu mayi, bir tomondan, barcha Markaziy Osiyo 
mamlakatlari uchun har tomonlama rivojlanish imkoniyatini tu dirsa, 
ikkinchi tomondan, uiarning xavfsizligiga muayyan darajada putur 
yetkazisrri ham mumkin. 
Markaziy Osiyoning madaniy-tamadduniy xususiyati uning geografik 
joylashuvi bilan q shilib, Yevraziya maydonida uning alohida geosiyosiy 
maqomga ega qiladi. Zero, bu mintaqa atrofida yadro quroliga ega 4 ta 
davlat (Rossiya, Xitoy, Hindiston, Pokiston) bor hamda jahonning kuchli 
markazlari manfaatlari chatishib ketgan. Markaziy Osiyo z mohiyati 
jihatidan har doim geosiyosiy ahamiyat kasb etib kelgan, ammo hozirgi 
xalqaro munosabatiar tizimida uiarning roli va mavqei yanada oshib 
bormoqda. Xususan 2001-yil 11-sentyabr voqealaridan keyin Markaziy 
Osiyo jahon hamjamiyati e'tiborining markazida turib qoidi. Bu yalpi 
umumiy xavf-xatar xalqaro maydondagi kuchlarni birlashtirishi kerak 
edi, ammo vaqt tgan sayin yirik davlatlar geosiyosatida eskicha 
tur un fikrlar qaror topib, miiitaqa vaziyatiga z salbiy ta'sirini 
tkaza boshladi. Bu hol Markaziy Osiyodagi mustaqil davlatlarning 
geosiyosati mintaqa xalqlari birligi, hamkorligi uchun kurashga 
birinchi darajali ahamiyat berishni taqozo etmoqda. Turonzamin tosh 
bitiklarida kelajak avlodga qarata yozilgan falsafiy fikrlar bugungi 
voqelik uchun yanada doizarblik kasb etmoqda. Ya'ni, sha tarixiy 
bitiklarda, ushbu maskan elatlari birlashsalar, qudratli boiadilar va 
boshqalarga qui b lmaydilar, aks holda, ya'ni oyaviy parokandalik 
sharoitida animlarga tiz ch kib, ularning xizmatkorlariga 
aylanadilar, deyilgani ma'lum. 
107 

---

Yirik davlatlarning bu joydagi manfaatlari uy unlashuvi ham 
tarafkashlikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Mabodo ularning 
geosiyosatida eskicha andozalar ustuvorlik qilib qolguday b lsa, 
mintaqadagi barcha xalqlarning milliy mustaqilligi xavf ostida qolib, 
boshqa davlatlar ta'siri b yicha parchalanib ketishi va davlatlar 
rtasidagi "qalqon zona"lar vujudga kelishi ham mumkin. Demak, 
Markaziy Osiyo davlatlari z geosiyosatlarida bu holatni e'tibordan 
soqit qilishga aslo haqlari y q. Ularning barisi tarix oldida, kelajak 
avlodlar taqdiri oldida katta mas'uliyatli ekanliklarini doimo yodda 
tutishlari zarur. T ri, yirik davlatlar geosiyosati, ya'ni voqelikka 
muvofiq shakllanishi uchun BMT, NATO, OBSE, SHOS, ODKB, 
YevrAzES, YeEP kabi xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar z 
ta'sirlarini k rsatishlari mumkin. Ammo ushbu institual mexanizmlar 
faoliyatini tahlil etish shundan dalolat berib turibdiki, ularning 
ba'zilari yirik davlatlarning tarafkashlik siyosatini tkazish quroliga 
aylanib qolmoqdalar. Bu hol mintaqaviy hamkorlik ishlarini 
qiyinlashtirib q yishi aniq. 
Markaziy Osiyo mustaqil davlatlari har qanday shakl-shamoyildagi 
ixtiloflarni bir chekkaga q yib, yana yirik davlatlar siyosiy 
yinlarining yugurdagiga aylanib qolmasliklari uchun kuchlarini 
birlashtirishlari tarixiy zarurat b lib turibdi. Markaziy Osiyo 
m a m l a k a t l a r i strategiyasida quyidagi y nalish mavjud: a) 
mustaqillikni iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy jihatdan butun choralar 
bilan mustahkamlash; b) mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikni 
ta'minlash; d) bozor munosabatlari va demokratik islohatlarni izchillik 
bilan amalga oshirish; e) mintaqaviy hamkorlikka birinchi darajali 
ahamiyat berish. 
Shuni ta'kidlash rinliki, mintaqada hozirgidek chegaralar tarixda 
b lmagan. Turkiston uchta davlatga b linib ketgan davrlarda ham 
iqtisodiy, savdo-sotiq va ma'daniy aloqalar uchun chegaralar deyarli 
ochiq b lgan. Biroq hozirgi vaqtda mintaqa davlatlari rtasidagi 
hamkorlik, hamjihatlikka ma'lum darajada putur yetgani sababli, suv 
resurslaridan samarali foydalanish imkoniyati cheklanib qolyapti, 
ekologik vaziyatga putur yetyapti. Hududiy va chegaraviy muammolar 
paydo b lib, natijada demokratik jarayonlar rivoji y lida sun'iy 
t siqlar paydo b lmoqda. T a d q i q o t c h i l a r n i n g fikricha, 
demokratiya konsepsiyasi rniga mintaqaviy birlashtiruvchilik 
108 

---