"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

partiyaviy-sinfiylik b lib qoladi. Individual va ijtimoiy ong 
ayriilmiy y nalishda biryoqlama shakllanadi. Binobarin, siyosiy 
oyalar tizimi va shunga muvofiq amaliy harakat dasturi mafkuraning 
asosiy mazmunini tashkil etadi. Olamning bir butunligi t risidagi 
falsafiy qarashlar ayro-ayro holdagi siyosiy maqsadlarni "yalpi 
umumiy", ya'ni odamzotning tub manfaatlari etib k rsatish uchun 
oyaviy tasir k rsatishning samarali vositasiga aylanadi. Natijada 
muayyan sotsial guruh manfaatlari umumiylik kasb etadi. Boshqa 
guruhlar manfaatlari bilan uy unlashish tusiga kiradi. Manfaatlarning 
bu tarzda chatishib ketishi qismni butun, xayolotni reallik etib 
k rsatish uchuri kifoyadir. Mafkura shunday y nalish olgaridagina 
jamiyatda oyaviy jipslik vujudga keladi. Turli manfaatlarga ega 
b lgan ijtimoiy guruhlar rtasida vaqtincha b lsa-da, harakat birligi 
yuzaga keladi. 
Partiyaviylik subyekt ijtimoiy nuqtai nazari maium maqsad y lida 
aniq oyaviy y nalish olishi b lib, u individning muayyan siyosiy 
partiyaga yoki ijtimoiy harakatga rasman mansubligini anglatmaydi. 
Partiyaviylik tushunchasi keng ma'noda turli ijtimoiy guruhning 
oyaviy-siyosiy qarashlariga q shilmaydigan individlarga ham xosdir. 
Muayyan mafkuradagi dunyoqarash mohiyati individlarning 
dunyoqarashiga yaqin yoki zoq b lishi mumkin. Obyektivlikning 
subyektiv bilish manfaatlari bilan chatishib ketishi sababli mafkura "tub" 
manfaatlar ifodasi tusini olishi ham ehtimoldan xoli emas. 
M a i u m k i , falsafa jamiyatshunoslik ilmi va umuman oiam 
t risidagi oyalar tizimi sifatida har doim jamiyatda oyaviy-
mafkuraviy bahslar va siyosiy t qnashuvlarga tortilmasdan iloji y q. 
Mafkuraning falsafaga ta'siri natijasida alohida-alohida falsafiy 
y nalish (maktab) lar rtasida qarama-qarshiliklar kuchayishiga olib 
keladi. Aynan shunday murosasiz oyaviy-nazariy kurash falsafani 
badnom etib, birlikka putur yetgan joyda abadiy ajralish va dushmaniik 
mavjuddir. Demak, bunday joyda haqiqatni izlab topish qiyinlashadi, 
degan xulosaiar chiqariladi. Falsafa mafkura biian qanchaiik bo Iiq 
116 

---

b lishi darajasiga qarab, uning mazmuni shunchalik mafkuralashadi. 
Aynan shu ma'noda falsafa tarixan mafkuraviy tus oladi. 
Falsafani fan sifatida rivojlantirish muammosi. Gorizontal tarzda 
falsafaning fanga mansubligini hisobga olib va mafkurada ham ilmiylik , 
salohiyati yetakchi b lishi uchun unga fan sifatida yondashishning 
ahamiyati nihoyatda kattadir. Zero, falsafaga fan sifatida yondashuv, 
birinchidan, uoga q yiladigan malomatlardan xalos etadi, ikkinchidan, 
olamni falsafiy idrok etish imkoniyatlarini kengaytiradi, uchinchidan, 
mafkuraviy (noilmiy) yondashuvlardan uni saqlaydi, t rtinchidan, 
mafkuraning umumiy y nalishi va mazmuniga faol ta'sir k rsatib, 
uning ilmiy salohiyatini oshiradi. T ri, ilgarigidek turlicha falsafiy 
qarashlar, maktablar vujudga kelib, ularda mafkuraviy yondashuvlarga 
keng rin berilaveradi, ammo falsafaning fan sifatida tan olinishi va 
unga shunday munosabatda b lish ijtimoiy taraqqiyot va inson kamoloti 
uchun keng imkoniyatlarni vujudga keltiradi. 
Falsafa bilan jiddiy shu ullanmay, u haqda fikr bildiradigan 
ziyoUlarimiz "falsafa" tushunchasi bilan "falsafa fani" tushunchasi rtasida 
tarixan umumiylikdan tashqari ayrimlik (tafovut) ham mavjudligini 
e'tibordan soqit qiladilar. Falsafaning endilikda fan sifatida shakllangani, 
albatta, falsafiy fikrlar rivoji bilan uzviy bo liq. Biroq "falsafa" 
tushunchasida unga ijtimoiy ongning nazariy shakli ma'nosi b lsa, 
"falsafa fani" tushunchasida olamni bir butun bo liq holida bilish, undagi 
yalpi umumiy zaro aloqadorlik, zaro ta'sir, zaro taqozodagi 
munosabatlar rnini aniqlashning muayyan tizimi ma'nosi bor. 
Boshqacha aytganda, falsafiy fikrlar majmuasi muayyan bir tizim - fan 
holiga kelishi, bunda boshqa fanlar qamrab olmaydigan z sohasi borligi, 
u z predmetiga ega ekanligi e'tirof etiladi. 
ar qanday fan muayyan sohada insoniyat tarixan t plagan tajribasi 
bilimlarini muayyan tizimga solinishi b lib, ma'Ium bir sohani ilmiy 
anglashga imkon tu diradigan z uslub, tushunchalari, kategoriyalari, 
qonunlari, tamoyillari b lishini taqozo etadi. Bular z navbatida tarixan 
chuqurlashib, kengayib, mazmunan boyib borishi natijasida fan 
takomillashadi. Bir fan y nalishida bir necha tarmoqlar ham vujudga 
kelib, ular muayyan fanni mazmunan boyitadi. 
Falsafa" "donishmandlikni sevish" yoki "donishmanlarcha fikrlash" 
ma'nosida ertaklar va ashulalarda ham z ifodasini topadi. Inson z-
117 

---

zini anglashga yordam beradigan oyalarda ham falsafiy qarashlar 
bor. Har bir fanda olamning turli sohasidagi ichki va tashqi aloqadorliklarni 
il ab olishga yordam beradigan falsafiy fikrlar mavjud. Ammo bu degani 
ertaklar, ashulalar, xususiy va ijtimoiy fanlar falsafa fanining rnini bosa 
oiadi, degan ma'noni anglatmaydi. Falsafa fan sifatida boshqa barcha 
fanlar uchun metodologik asos b lib xizmat qilishi uning kategoriyalari, 
qonunlari, uslublari, taraoyfllari yalpi umumiy tasnifga ega ekanligi bilan 
tavsiflanadi. Shuning uchun ham har bir fan sohasining tadqiqotchisi 
faisafa fanidan yaxshiroq ilmga ega b isa, uning ilmiy izlanishiari samarali 
yakunini topishi tajribalardan ma'lum. 
Xulosa: a) falsafa biian boshqa barcha faniar rtasida aloqadorlik va 
zaro ta'sir mavjud; b) gorizontal tarzda falsafa tabiiy fanlar biian zaro 
aloqada b lsa, vertikal holatda u ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan 
bo lanib, ijtimoiy fan tusiga kiradi; v) bu hol falsafaning tarixan mafkuraviy 
qarashiar bilan aloqasini kuchaytirib, uning mafkuraviy tus olishiga sabab 
b ladi; g) falsafa fan ekanini tan olish uriing mafkuraga faol ta'sir etib, 
mafkurada ilmiyiik ustivor y nalish olishi uchun imkon tu diradi. 
Kalit s zlar: donishdmandiik, mafkuraviy hayot, Bosh va Asosiy 
oyalar, qadriyat, "vertikal", "gorizontal", falsafiy dunyoqarash, 
"falsafa", "falsafa fani", ilmiylik, obyektivlik, aqlga muvofiqliq, tizimga 
soiinganlik, amaliyotda tekshirish, erkin fikr yuritish, tur uniik,