"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Geosiyosatda arbpamsttik mttyttari va trnitsg eqibatlarl "Geosiyosat" 
tushunchasi arb tadqiqotchilarining faoliyati tufayli XIX asr bilan 
XX asr orali ida ilmiy muloqotga kiritildi. arbiy Ovr poning bir 
qator mamlakatlaridagi texnika taraqqiyoti imkoniyatlari tufayli jahon 
72 

---

maydonlarini b Iib olish siyosati va uning oqibatlari ta'sirida tadqiqotlar 
boshlandi. Ma'lumki, bu davrga kelib, Angliya, Ispaniya, Fransiya, 
Rossiya, Portugaliya, Italiya, Germaniya, Gollandiya kabi davlatlar 
tomonidan jahon maydonlari taqsimlab olinib, globallashuv boshlanishi 
tufayli asrlar davomida z etnik qobi ida hayot kechirib kelgan xalqlar, 
davlatlar z mustaqilliklaridan mahrum b ldilar va umumplanetar 
muammolar girdobiga tortildilar. Tabiiyki, tadqiqotchilarda bu 
muammoni arbparastlik ruhida hal etish mayli yetakchi y nalish b lib 
qoldi. Demak, geosiyosiy oyalar davlat ekspansiyasi va imperiyachilik 
maqsadlari asosida vujudga keldi. Bunga k ra: a) global bozorni asta-
sekin shakllantirish, oykumen (er sharining odamzot yashaydigan qismi)ni 
zichlantirish va jahon maydonlarini taqsimlab olishni "nihoyasiga yetgan" 
deb hisoblash; b) sof hududiy makon ekspansiyasi tugab, dunyoni boiib 
olish amalda oxirlangani; d) buning natijasida Ovr po davlatlari 
rtasida paydo b lgan omonat barqarorlikni boshqa qit'alardagi "bekik" 
olamga tkazish; e) tarix Ovr po tarixi b lishdan t xtab, endilikda u 
umumjahon tarixiga aylana boshlagani; d) shunday omillarga binoan, 
keyinroq tamal toshiga aylangan siyosiy realizm uchun xalqaro 
maydonda kuch ishlatishga (z ravonlikka) tayangan siyosatning nazariy 
asoslarini yaratish k zda tutilgan edi. 
Boshqacha aytganda, hayvonot olamida tabiiy tanlanishga xshash 
munosabatlar ijtimoiy hayotda ham qaror topishi mumkinligini "ilmiy 
jihatdan" asoslash kerak edi. Ya*ni, sher taslim qilgan ljasini 
sherbachchalar nimta-nimta qilib taqsimlab olib, har tomonda ajib 
yeya boshlagach, ularning qorinlari t yganligi tufayli yuzaga kelgan 
xotirjamiikka xshash bir manzarani gavdalantirish tadqiqotlar 
markazida tura boshladi. Biroq qorni yana ocha boshlaganini his qilgan 
sherlar yangi ljalarni q msab qolgani kabi vaqtinchalik yuzaga kelgan 
barqarorlik z rnini yanada dahshatliroq beqarorliklarga b shatib 
berishga majbur boiadi. Jahonga hokim b lish siyosati 1812-yilda 
Fransiya - Rossiya rtasida sha davr uchun nihoyatda katta 
hisoblangan urushni keltirib chiqardi. Natijada Fransiya sharmandalarcha 
magiub b lib, ilgarigi nasibalaridan ham mahrum qilindi. 
Shimoliy Amerikada mustamlakachilikka qarshi boshlangan urush 
arb mamlakatlarining ma lubiyati bilan tugab, AQSh nomi bilan 
yangi qudratli davlat tarix maydoniga keldi. Amerika tarixchisi 
A.T.Maxen mamlakatlar va xalqlar tarixiy taqdirini dengizdagi qudrat 
74 

---

belgilaydi, degan oyani "asosladi". Unga k ra, chor tomonlan 
okeanlardan iborat Amerikada qudratli davlat barpo b lishi kerak edi. 
Davlatlar rtasidagi munosabatlarda jismonan kuch ishlatish 
kerakligi haqida oyalar paydo b lib, mafkura vositalari orqali 
Germaniyada bosqinchilik, kuch ishlatish va hukmrenlik qilish 
qahramonlik darajasiga k tarildi. F. Nauman markazi Germaniya 
boigan Ovr po ittifoqi kerakligi, u "Planeta q shma shtatlari" uchun 
asos b lishi t risidagi konsepsiyani ilgari surdi. Xausxof davlatning 
eng muhim harakatlantiruvchi kuchi uning hayotiy "b shliqlar bilan 
ta'minlanishi bilan bogiiq", degan oyani ilgari surdi. U Markaziy 
Ovr poni Germaniyanmg tayanchi hisoblab, Sharqni german hududiy 
ekspansiyasining asosiy y nalishi, deb hisobiadi. U dengiz davlatlarining 
zaiflashuvi Germaniya yetakchi b lgan Ovr po tartiblarini matish 
imkoniyatlari vujudga keltirganini, bu oyalar jahon tartibotlari tizimi 
uchun negiz b lishi kerakligini "isbotlamoqchi" boidi. 
Geosiyosatdagi arbparastlik mayllari XX asrda 2 ta jahon urushi 
kelib chiqishi uchun oyaviy turtki boiib, million-million odamlararag 
yosti i qurishi, shahar va qishloqlarning vayronaga aylanishiga olib 
keldi. Bundan maium boiadiki, har qanday oya, jumladan vayronkor, 
yovuz oyalar hamkuchii, ta'sirchanmafkuraorqali odamiarda harakat 
birligini vujudga keltirib, insoniyat boshiga behad kulfatlar solishga 
sabab b lishi mumkin ekan.