"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

XX asr: ma lubiyatlar, muvaffaqiyatlar va yangi-yangi muammolar. 
XX asr boshlarida jahondagi mashhur olimlar tabiat z taraqqiyotininng 
yangi yuqori bosqichi - "Noosfera (Aql sohasi) davriga kirgani, bu 
davrning ilgarigi barcha davrlardan farqli xususiyatSariga e'tiborni qaratib, 
ilmiy-texnika yangiliklarini t la insoniyat manfaatlariga b ysundirishga 
siyosatchilar e'tiborini qaratdilar. Endilikda Aql sohasi tabiat qonunlari 
harakat y nalishlariga ham z ta'sirfarini k rsatish pallasiga kirganini 
hisobga olmay siyosat belgilash halokatli oqibatlarga olib kelishini olimlar 
oldindan bashorat qilgan edilar. 
Ikkinchi jahon urushida fashizim oyalarining ayriinsoniy jihatlarini 
jahon afkor ommasi anglab yetdi. Ammo bu oyalarga asoslangan 
mustabid tuzum ba'zi arb davlatlari tomonidan q llab-quvvatlangani 
faktidan ham k z yumib b Imaydi. Tarix shundan dalolat beradiki, 
ayrim davlat arboblari tor milliy manfaatlarini himoya qilish shiori ostida 
z xalqlari istiqboliga zavol b lishdan ham tap tortmaydilar. Masalan, 
XX asr boshida bolshevizm oyalari Rossiya imperiyasini halok etishiga 
k zi yetgan nemis siyosatchilari V.I.Lenin boshliq partiya siyosatini 
q llab-quvvatlab, hatto uni mabla bilan ham ta'minladiiar. 
Oqibatda podsho rejimining qulashi bilan Rossiyada boshlangan 
demokratik harakatlar ma lub b lib, uning rniga bolshevizm nomi 
bilan yana bitta mustabid hokimiyat qaror topdiki, bu tarixiy xato 
yana boshqacharoq shakllarda qaytarilmasiigi uchun kafolat kerakdir. 
Ikkinchi jahon urushidan keyin xalqaro bitimlar bilan 
mustahkamlangan geosiyosiy tartibotlar barham topib, jahon 
77 

---

hamjamiyati globallashuv jarayonlariga muvofiqlashish y liga kirgan 
b lsa-da, biroq xalqaro siyosiy fikrlarda eskicha yondashuvlar saqlanib 
turibdi. Eng dahshatlisi shuki, tabiat z taraqqiyotininng yangi - Aql 
sohasi bosqichiga kirgani, bunda butun insoniyat aqliy salohiyati, uning 
natijasi b lgani fan-texnika va axborot texnologiyasi yutuqlarini 
batamom bunyodkorlik tomon burib yuborish hayot-mamot masalasi 
b lib qolgani siyosiy qarashlarda, siyosiy maydonlardagi kurashlarda 
e'tiborga olinmayotir. Holbuki, bu masalalar har bir mamlakat, xalqlar 
va davlatlar ittifoqi va butun insoniyat siyosiy voqeligininng tubli 
negizlarini tashkil etadi. 
Marksizm-leninizm ilmiy-nazariy va mafkuraviy qarashlari asosida 
shakllangan hamda Rossiya va boshqa bir qator mamlakatlar XX asr 
oxirigacha belgilab kelgan geosiyosati t lasicha inkor etildi. Bu hol 
hozirgi zamon dunyosi realliklariga muvofiq keladigan geosiyosiy 
tafakkur tarziga ehtiyojni kuchaytirmoqda. Ammo XIX asrdagi siyosiy 
qarashlar saqlanib turibdi. XX asrdagi zgarishlaf insoniyat 
taraqqiyotining bir necha asrlariga teng keladi. Juda k p agrar 
mamlakatlar industrlashtirish bosqichidan postindustrial va axborot 
jamiyatiga sakrab tdilar. Insoniyat Aqliy salohiyatining parvozi 
natijasida bu asrda nisbiylik nazariyasi, atom kashfiyotlari va texnika 
yangiliklari sodir b ldi. XX asr oxirgi choragida axborot 
telekomunikatsiya inqilobi r y berdi. Juda k p mamlakatlarda bozor 
iqtisodi munosabatlari va liberal demokratik y Iga tish jarayonlari 
tezlashdi, insonni himoya qilish va xalqlarning z taqdirlarini zi 
belgilash tamoyillarini e'tirof etish yetakchi tamoyilga aylandi. 
XX asr yana shunisi bilan e'tiborliki, milliy mustaqillik mafkurasi va 
amaliyoti tantana qilib, mustamlakachilik imperiyalari halokatga uchrab, 
uning xarobalari ustida juda k p mustaqil davlatlar vujudga keldi. 
Million-million odamlar hayotiga zavol b lgan ikkinchi jahon urushi 
ham shu asrda r y berdi. XX asrda fashizm, bolshevizm nomi bilan 
tanilgan nihoyatda dahshatli mustabid hokimlik rejimi ham hukm surdi. 
ITN tufayli insoniyatning zi mavjudligini omonat qilib q ygan yadro 
qurollari va uning m ljalga eltish vositalari vujudga keldi. 
Bir tomonda AQSh, ikkinchi tomonda sobiq sovet ittifoqi bosh 
b lgan ikki qutbli olam k p sohali olamga z rnini b shatib 
berishga majbur b ldi. Har qanday davlat butun dunyo hamjamiyati 
faoliyatiga tortildi. Demak, yuqorida aytilganlardan ma'lum b ldiki, 
78 

---

an'anaviy geosiyosatning asosiy qoidalari hozirgi dunyo voqeligiga 
muvofiq kelmay qoldi. Mohiyat e'tibor ila z ravonlikka asoslangan 
geosiyosatning tarixiy ildizlari qadimga borib taqaladi. Geosiyosat 
nazariyasi va amaliyotida g yoki yangicha yondoshuvlar sifatida ilgari 
surilgan sha oyalarning tag zaminida, nazarimizda, vahshiyona hayot 
kechirgan ibtidoiy ajdodlarimizning tafakkur va turmush tarzi unsurlari 
yotadi. sha gala-gala b lib yashagan ajdodlarimizning hali rosa 
takomiliga yetmagan miyaJarining mahsuli b lgan ong darajalari, 
z ravonlik y li bilan z turlari boigan boshqa odamlar galalari 
hayotiy makonlarini egallash, zlarini asoratga solish y li bilan 
yaxshiroq yashashga intilishdan iborat vahshiyona turmush tarzlari 
zining yashovchanligini namoyon etayotganligiga tarix shohid. Demak, 
odamlar, avvalo siyosat va mafkura maydonlaridagi kishilarning or 
odamlariga xos tafakkur tarzlarini zgartirmay turib, geosiyosat 
y nalishlarida jiddiy zgarishlar b lishiga umid bo lash qiyin. Chunki 
hozirgi davrda jahon voqeligi shu darajada zgarib ketdiki, uni boshqa 
asrlarda shakllangan tafakkur tarzi metodi bilan tahlil etish umuman 
mumkin emas. Geosiyosat fanining markazida hozirgi zamon 
hamjamiyatining muammolari turadi, shuning uchun ham endilikda aniq 
mamlakat hududi, tutgan rni va geografiyasini jahon miqyosida sodir 
b lgan sifat zgarishlari asosida tahlil etish kerak. Bu zgarishlar avvalo 
tafakkur tarzi, s ngra nimalar ustivorligini aniqlash, unga erishish 
metodlari, vositalarini tanlash hamda ushbu reallikka muvofiq keiadigan 
tushunchalar, kategoriyalarni tadqiq etishni taqozo etadi. 
Xulosa: a) geografik determinizm (sababli bogianish) an'anaviy 
geosiyosatning negizini tashkil etadi; b) geosiyosatda arbparastlik 
mayllari yetakchi b lib keldi; d) ikkinchi jahon urushidan keyin 
shakllarigan ikki qutbli dunyoda ham Ovr poparastlik mayllari kuchli 
b lgan holda Osiyoda ham yetakchi markazlar paydo b Iayotganini 
tan olishga t ri keldi; e) XX asr magiubiyatlar, muvafaqqiyatlar bilan 
birga yangicha muammolar asri, ogohlantirish asri b Iib tarixda qoladi. 
Kalit so 'zlar. an'anaviy geosiyosat, geografik determinizm, geografik 
omil, aykumen, ekspansiya, tarixiy geografik markaz, "hayotiy b shliq", 
arbparastlik, Yevroosiyo, ikki qutbli dunyo, k p qutbli dunyo, global 
muvozanat, industrlashtirish bosqichi, postindustrial bosqich, liberal-
demokratiya, fashizm, bolshevizm, ogohlantirish asri. 
79 

---

---

Takrorlash uchun savollar 
1. Tarixan amaliyotda qaror topgan geosiyosat nimani anglatadi? 
2. arbda paydo b lgan geosiyosat konsepsiyalari yetakchi mayllari 
nimadan iborat? 
3. Geosiyosiy determinizm oyalari va ularaing oqibatlarini izohlang. 
4. " or odamlari"ga xos tafakkur tarzining yashovchanligining sabablari 
nimada? 
5. Xalqaro maydonda chiqadigan ziddiyatlarni z ravonlik y li bilan hal 
etishga intilish nega zavolga yuz tutmoqda? 
6. AQSh davlati geosiyoatining asosida qanday oyalar yotadi? 
7. "Sovuq urush" mohiyati va oqibati nimadan iborat? 
8. Geosiyosat y nalishi t risidagi xilma-xil fikrlar va ularning nazariy 
jihatdan biryoqlamaligini izohlang? 
9. Noosfera davriga muvofiq keladigan geosiyosatni belgilash mumkinmi? 
10.Nega XX asrni ogohlantirish asri deyish mumkin?