"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

XX asrdagi tarafkashlik majkurasining ildizi. Ikkinchi jahon urushidan 
keyin yirik davlatlar va ular bilan hamkorlikda b lgan davlatlarning 
geosiyosati haddan tashqari mafkuralashtirilib, arb va Sharq dunyosi 
xalqlarida zaro dushmanlik va ishonchsizlik ruhini kuchaytirdi. " arb" 
va "Sharq" tushunchalarida sof geografik mazmun rnini oyaviy-
siyosiy mazmun egalladi. Aynan davlatlar rtasidagi munosabatlarda 
mafkuraviy mezonlar yetakchi mayl b lib, davlatlar shu oyaviy 
yaqinliklar doirasida birlashdilar. Masalan, Yaponiya uzoq Sharqda 
joylashgan b lsa-da, u " arb" davlatlari sirasiga kiritildi. Amerika 
qit'asida joylashgan Kuba "Sharq" davlatlari guruhiga mansub etib 
k rsatilardi. 
Siyosiy qarashi, turmush tarzi va iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga qarab 
jahon hamjamiyati uchta olamga b o i i n d i : a) iqtisodiy jihatdan 
rivojlangan Ovr po, Shimoliy Amerika, shuningdek, Yaponiya va ayrim 
Osiyo mamlakatlari; b) SSSR, Sharqiy Ovr po mamlakatlari, Xitoy va 
Osiyodagi ba'zi mamlakatlar va Kuba; v) iqtisodiy va siyosiy jihatdan 
ojizroq b lgan Lotin Amerikasi, Afrika, Osiyodagi bir qator davlatlar -
bularni "uchinchi dunyo" deb nomlash rasm b ldi. AQSh va SSSR 
boshliq harbiy-siyosiy blok ana shu "uchinchi dunyo" mamlakatlarini 
z ta'sirlariga olish uchun kurashdilar. Oqibatda Sharqiy-Janubiy 
Osiyoda, Afrikada lokal va hududiy urushlar kelib chiqdi. 
Ovr po, Amerika, Osiyo qit'alaridagi ziyolilar orasida markscha-
lenincha dunyoqarash tarqalishi natijasida jahondagi k p kulfatlar 
sarmoyadorlarning vahshiyona ekspluatatsiyasi va ularning manfaatlari 
asosida mustamlaka xalqlarini talash oqibatidir, degan fikr muqimlashib 
bordi. Senegal rahbari L.Sengor 1959-yilda "Bugungi ijtimoiy dalolat 
82 

---

shuki, faqat Osiyo va Afrika xalq ommasi turmush darajasini 
yomonlashtirish hisobigagina Ovr po aholisining turmush darajasi 
yuksak b lishga erishildi", degan edi. 
Biroq vaqt tishi shuni k rsatdiki, arb va Osiyo sarmoyadorlari 
bilan yaqinlashgan mamlakatlargina tezda iqtisodiy yuksalishga ega 
b ldilar. "Sotsialistik lager" deb atalgan mamlakatlar va ularga ergashgan 
davlatlarda iqtisodiy sish nisbatan yomonlashib bordi. "Jahonda arb 
kapitalidan uzoqlashganlargina eng qashshoq mamlakatlar b lib 
qoldilar", dedi J.Puchala. 
Aslida arb mamlakatlaridagi iqtisodiy sish nafaqat arzon xom 
ashyo va jahon bozorigina emas, avvalo ulardagi ilmiy-texnika taraqqiyoti 
edi. 
70-yilIarning oxiri va 80-yillarning boshiga kelib jahon aholisining 
t rtdan bir qismi industrial jihatdan rivojlangan mamlakatlarda, 37 foizi 
(26 ta mamlakat) sotsialistik lagerda, aholining qolgan qismi "uchinchi 
dunyo"da yashardi. 
Ikki blok rtasida ta'sir doirasini kengaytirish uchun boshlangan 
"sovuq urush" tarafkashlik mafkurasini shakllantirdi. Sovuq urush z 
rnohiyati bilan salb yurishi tusini oldi va dunyo g yoki ezgulik va 
yovuzlik, yaxshi yigitlar va yomon yigitlar, erkin olam va ezuvchilar 
olamiga b linib ketdi, degan edi sha davr tadqiqotchilaridan biri 
S.Xofman. Boshqacha aytganda, "sovuq urush" tushunchalarida nafaqat 
ikki tomon rtasidagi qaltis munosabatlarni va tarafkashlikni, balki bu 
tizimlardan birining alabasi, boshqasi y q b lib ketishini anglatuvchi 
muqaddas urush m a ' n o s i ifodasini topgan edi. Har ikki tizim 
tarafdorlarining har biri mafkura yordamida xalq manfaatlari va orzu-
armonlarining himoyachisi sifatida zini namoyon etishga harakat 
qilardi. z nuqtai nazarini oyaviy jihatdan asoslash uchun AQSh zini 
erkin dunyo himoyachisi, SSSR esa zini tinchlik, demokratiya va 
sotsializm tayanchi deb e'lon qildi. Natijada xalqaro munosabatlarda 
ikki qutbli struktura yuzaga keldi. Sharq va arb rtasida beomon 
kurash ta diniy salb yurishi sifatida baholandi. AQSh davlat arboblari 
"sovuq urush" tushunchasini ochiqdan-ochiq "Kommunizmga qarshi salb 
yurishi" ma'nosida q lladilar. 
Ikki qutbli dunyoda jahon xaiqlari doimo urush xavf-xatari bilan 
yashashga majbur b ldilar. Chunki bloklardan birining xalqaro 
maydondagi biron-bir muvaffaqiyati ikkinchi tomonni dar azab qilar 
83 

---

va xalqlar g yoki urush girdobiga tortilgandek vaziyat vujudga kelardi. 
Bu hol " or odamlari"ga xos tafakkur tarzini rivojlantirib, tomonlarning 
zaro kelishuvi va murosayu madora bilan yashashlarini istisno etardi.