"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

I 
Millat va milliy mafkura. Shunday sharoitda milliy oya va mafkuraga 
b lgan ijtimoiy ehtiyoj tobora oshib bormoqda. Chunki u muayyan 
mamlakatda istiqomat qilayotgan titul millat bilan turli-tuman millat 
va elat namoyondaiarining umumiy maqsad y lida harakat birligini 
vujudga keltirishi mumkin. Bu jarayondagi izlanishlardan ma'lum 
85 

---

b lmoqdaki, ba'zi mamlakatlarda millatni amalda birlashtira oladigan, 
muayyan davlat tarkibiga kirgan odamlar, elatlar, xalqlarni, ularning 
namoyondalarini ziga jalb eta oladigan oyalarni topish 
mashaqqatlarini boshlaridan kechirayotgan b lsalar, boshqalar 
umumbashariy maqsadlar va oyalarni milliy oya sifatida tasvirlashga 
intilmoqdalar. 
Ma'lumki, bifurkatsiya hodisasiga k ra, hatto hayvonlar ham yashash 
uchun kurash jarayonida zlari uchun umumiy b lgan poda yoki gala 
fe'1-atvorini shakllantirib, birgalikda yashash va vahshiy hayvonlardan 
zlarini muhofaza etishga harakat qiladilar. Odamzot jamiyat b lib 
yashagandan boshlab umumiy fe'1-atvor va harakat birligini shakllantirish 
hayot-mamot masalasi b lib qolgan. Natijada individ avval uru va 
qabila, s ngra elat va xalq ichida zini bexavotir yashashi, animlariga 
qarshi kurashish imkoniyatiga ega b lgan. Sanoat inqilobidan s ng 
milliy davlatlar vujudga kelib, muayyan millat shu doirada zligini 
anglab, z manfaatlarini yaxshiroq, izchilroq hlmoya qila olish 
imkoniyatiga ega b ldi. Natijada birmchi jahon urushi, ayniqsa ikkinchi 
jahon urushidan s ng jahonda milliy-ozodiik harakatlari avj olib, qator 
milliy davlatlar vujudga keldi. Sovet davlatining qulashi oqibatida uning 
xarobalari ustida yana k pgina milliy davlatlar barpo b ldi va k pgina 
millatlar buyukdavlatchilik shovinizmi ta'siridan chiqib, z taqdirlarini 
zlari belgilash huquqiga ega b ldilar. 
Millat va millatchilik muammosi voqelikdagi ijtimoiy, iqtisodiy, 
texnologik va siyosiy zgarishlar bir-biri bilan tutashgan joyda vujudga 
keladi. Tom ma'noda milliy tillar shakllanishini kitob nashr etish 
miqyoslarining kengayishi, ommaviy axborot vositalari va ommaviy 
ta'lim rivoji bilan bo Iash mumkin. Millatchilik tarixan shakllangan 
milliy madaniyatni batamom zlashtirish, markazlashtirishga tayangan 
va har biri z davlati muhofazasiga olingan sotsial tashkillanishning 
chindanda yangi shakli natijasidir. Umuman millionlab odamlar nazarida 
millatchilik z jozibadorligini saqlab, shu ma'noda u milliy manfaatlarni 
anglab, uni himoya qilishga millatdoshlarni safarbar etuvchilik 
funksiyasini bajaradi. Millatchilik milliy buzuqlik, milliy mahdudlik 
tusiga kirsa va bu jarayon mafkura orqali ra batlantirilib borilsa, hozirgi 
tarixiy sharoitda unday millat jahon hamjamiyatidan ma'lum darajada 
ajrab qoladi va z taraqqiyotiga zavol boiadi. Bir tomondan, bozor 
iqtisodi munosabatlari, erkin savdo maydonlarining kengayishi 
85 

---

mamlakatlar integratsiyasi va yaqinlashuviga ohb kelayotgan b lsa, 
ikkinchi tomondan, u millatlar va etnik guruhlar rtasida muqarrar 
paydo b ladigan ziddiyatlar z qarama-qarshi tomoniga o ib 
ketishiga ham ra bat b Imoqda. Shunday qilib, millatchilik oyalari 
xalqlar ozodligi va milliy davlatlarni qaror toptirish uchun safarbar 
etuvchilik, ijodiy jasoratlar manbai b Iish bilan birga, ayni cho da u 
turli-tuman mojarolar, "sovuq" va "issiq" urushlar katalizatori sifatida 
ham zini namoyon etishi mumkin. 
Hozirgi tarixiy sharoitda millatchilik milliy ba rikenglik tusiga kirib, 
milliy birliklar timsoli sifatida hududiy hamjamiyatlar shaklianmoqda 
va milliy mahdudlik ruhi tobora chekinmoqda. Chunki odamzot uchun 
endilikda z gomeostazisini tor milliy qobiqda emas, balki milliy 
xususiyatlar saqlanishini kafolatlaydigan umumjahon birlashmalarida 
yaxshiroq, muqimroq saqlab qolish imkoniyati borligi ayon b lib 
bormoqda. Hozirgi dunyo paradoksi (mantiqsizligi) shuki, uning yorqin 
namoyon b lishi fonida bir millatli davlatning zi y q. 
ManbaMardan ma'lum b Iishicha, lahjalarni hisobga olmaganda, 
dunyoda 8000 ta til mavjud. Miiliy mafkurada milliy mutaassiblik ruhi 
yetakchilik qilgan milliy harakatlar k pincha z safarbar etuvchilik 
salohiyatidan mahrum b lib, milliy negizda avtoritar va totalitar 
tuzumlar qaror topib qolishi uchun qulay shart-sharoitni vujudga keltirib 
q ymoqda. 
Shu rinda milliylik va millatchilik tushunchalari rtasidagi 
umumiylik bilan ayrimlik farqiga borishni ta'kidlash rinli. Milliylik 
ildizlari asrlar qa'riga borib taqaladi va u milliy mentalitetning 
shakllanishida muhim bir omii b lgani aniq. Millatchilik va uning 
oyasi keyingi asrlar mahsuii b lib, u milliy kalondimo lik 
(shovinizm) va milliy mahdudlik (cheklanganlik)ning oyaviy asosi 
b Iib kelgan. Qaysi millat yoki etnik guruh boshqa davlatlar yoki 
millatlar tomonidan kamsitiisa yoki haq-huquqlari poymoi etilsa, 
shalarda millatchilik kayfiyati keng quloch otib, buning oqibatida 
qir inbarot urushlar kelib chiqqani tarixdan ma'lum. 
Millatchilik tushunchasiga baho berganda, unga aniq tarixiy nuqtai 
nazardan yondashgan ma'qul, deb hisoblaymiz. 
Xulosa: a) XX asrga kelib siyosatning global tus olishi kuchaydi; b) 
ushbu asr rtalaridan boshlab ikki qutbli dunyo vujudga kelib, 
tarafkashlik mafkurasi xalqlami dahshatga soldi; d) asr s ngida vujudga 
Ti 

---

kelgan oyaviy parokandalik odamlarda nochorlik, noaniqlik, umidsizlik 
ruhini kuchaytirmoqda; e) bunday sharoitda milliy oya va mafkuraga 
kuchli ijtimoiy ehtiyoj sezilmoqda. 
Kalit s zlar: mafkura funksiyalari, dushman obrazini yaratish, 
hukmron paradigma, mafkuraviy tamoyillar, marksizm, milliy sotsializm, 
liberalizm, katolitsizm, protestanttsizm, islom, odamlar ongi uchun 
kurash, zaro ishonchsizlik ruhi, iqtisodiy sish, salb yurishi, noaniqlik 
va umidsizlik davri, sotsial ta'limotlar, yangi oyalar taqchilligi, 
iste'molchi odamlar shaxsi, postmodernizm, milliy bolshevizm, milliy 
fashizm, millatchilik, milliy ba rikenglik, milliy mahdudlik, mantiqsizliq 
(paradoks).