"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Umumplanetar ong va yangicha tafakkurga ehtiyoj. Jamiyat va tabiat 
zaro aloqadorligi muammosini hal etish maqsadida ayrim olimlar 
tabiatni zgartirish amaliyotidan voz kechib, tabiatga moslashishni taklif 
etmoqdalar. Ammo bunga ularning zlarida ham qafiy ishonch y q, 
negaki, odamzot tabiatni zgartirmasdan yashashi qiyin. Aftidan, 
tabiatni hozirgidek pala-partish tarzda emas, Aqlni t lasincha oqilona 
ishlarga burib yuborish orqali zlashtirish kerak. Ya'ni jamiyat bilan 
tabiat rtasida yuzaga kelgan ziddiyatni hal etish jarayoni dunyo 
b yicha, jahon hamjamiyatlari, avvalo Birlashgan Millatlar Tashkiloti 
rahbarligida rejali va izchil boshlanishi, shu asosda jahon dinlarining 
tarixiy tajribalariga tayanib, ruhi pok, imoni butun, hayotini Ona tabiatni 
insonga monand tarzda zgartirishga ba ishlay oladigan va albatta, 
Planetar ongga ega individlarni kamolga yetkazish darkor. Bunday 
insonlarning tafakkur va turmush tarzi t lasincha Noosfera davri 
talablariga muvofiq kelishi, ularda yangicha ijtimoiy ideallarga asoslangan 
boshqacharoq qadriyatlar tizimi shakllanishi, globallashuv hodisasi bilan 
birga insoniylik, ba rikenglilik, sabr-qanoatlilik, mehr-oqibalik, 
ozodalik va albatta, ezgulik kabi fazilatlar unda mujassamlashuvi lozim. 
Bunday tipdagi individlar atrof-muhitni izdan chiqarish, xalqlarni doimo 
urush xavf-xatari girdobida ushlab turish, turli yuqumli kasalliklarni 
tarqatish, terrorchilik bilan shu ullanishni eng razolatli amallardan 
hisoblabgina qolmay, ana shunday yovuzliklarga qarshi murosasiz 
kurashadilar. Zero, hozirgi zamon jahon muammolarining yechimini faqat 
tor egoistik qarashlardan, jangari elitarizmdan, z ravonlik psixologiyasi 
va mafkurasidan xoli kishilargina topa olishlari mumkin, xolos. Ana 
shunday insonlar masalalarga yondashuvlarda mavhum fikrlar, 
texnokratik qarashlar, fikr tur unligi, milliy mahdudlik va diniy 
mutaassiblikdan yiroq b lishlari zarur. 
Odamzot ma'naviy-ruhiy olamini munavvar etish va aqlni oqilona izga 
burib yuborish muammosi. Ona tabiat evolutsion taraqqiyoti natijasida 
152 

---

aqlli mavjudot - odam deb ataladigan bir tur vujudga kelib, u avvalo 
hayvonlar ustidan z hukmronligini t la rnatdi. Endilikda Yer 
biosferasini keskin zgartirish pallasiga kirdi. Bu hol odamzotning 
biosfera istiqboli va z taqdiri oidida mas'uliyati nihoyatda oshib 
ketishiga sabab b ldi. Binobarin, Ona tabiat taraqqiyotining yangi 
bosqichi boshlanganini har bir individ anglashi, shunga muvofiq 
faoliyatini belgilay olishi uchun inson ruhini poklash yalpi umumiy 
harakatini vujudga keltirish zarurati paydo b lmoqda. 
Odamzot zini ijtimoiy mavjudot sifatida namoyon etishi uning 
biologik mohiyatidan kelib chiqadi: a) odam miya hajmi z tanasiga 
nisbatan barcha hayvonlarnikidan katta; b) miya ilang-pilanglari zich; 
d) miya hujayralari xromosomalari har qanday rivojlangan 
hayvonlarnikidan yirik; e) til, tafakkur va mehnat tufayli uning ongi 
progressiv rivojlanish mayliga ega b lganligi bilan farq qiladi. 
Hayvonlar birgalikda yashash uchun kurash jarayonida "gala ongi" 
shakllanib, ular fe'1-atvori, xatti-harakatlarida umumiy y nalishlar 
paydo b ldi. Ibtidoiy odamlar ham gala-gala b lib yashash uchun 
kurashish oqibatida, yuqoridagi biologik omillarga k ra, 
hayvonlarnikidan yuqoriroq "odam galalari ongi" vujudga kelib, tovush, 
qiyofa, tana harakati, hayqiriq tillari orqali rivojlanib bordi va nutq 
paydo b ldi. Natijada uzoq tarixiy davrda instinktlar rnini asta-sekin 
odob-axloq maromlari egallay boshladi. Miya hajmidagi miqdor 
zgarishlari sifat zgarishlarini hosil etdi va odam zoti shu palladan 
boshlab chin ma'nodagi ijtimoiy mavjudotga aylana boshladi. 
Ijtimoiy mavjudot sifatida odamning faoliyat k rsata boshlashi 
ibtidoiy jamiyatlami vujudga keltirdi. Odam zoti jamiyat b lib yashash 
uchun xatti-harakat, fe'1-atvor va faoliyatda umumiy axloq maromlari 
belgilanishi, uning bajarilishini nazorat qila oladigan samarali ijtimoiy 
murvat (sotsial mexangizm)lar kerak edi. Shu ijtimoiy ehtiyojlar tufayli 
bifurkatsiya hodisasi sifatida dunyoning turli mintaqalarida bir-biridan 
ajralgan holda va bir-biridan shaklan farqlanadigan ma'naviy-axloqiy 
muhit vujudga keldi. Uru -qabilachilik munosabatlarini tartibga 
solishda ruxsat va taqiq tizimlari mifologik dunyoqarash asosida 
shakllandi. Uru -qabila a'zolari shaxsiy, guruhiy manfaatlarini umumiy 
manfaatlarga b ysundirishlari ularning shu tizim tarkibida 
yashashlarining sharti ekanligi ulaming ongiga mafkuraviy vositalar orqali 
singdirildi. Oqibatda uru -qabilachilikka asoslangan jamiyatlar 
153 

---

ma'naviy-axloqiy muhiti ta'sirida shakllangan individlar ruhiy olami sha 
munosabatlarga monand tarzda qaror topdi. 
Turli elatlarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish oqibatida odam-
olammunosabatlariga yangicha qarashlar vujudga kelib, yakkaxudochilik 
oyalari ilgari surildi. Bu oyaning mafkura vositalari orqali odamlar 
ongiga singdirilib, dinlarning muqaddas kitoblarida belgilangan odob-
axloq maromlariga rioya qilinishi oqibatidagina odam bu dunyo va "u 
dunyo"da z baxtini topa olishi t risidagi tasavvurlar 
mustahkamlandi. Har bir jamiyatdagi ma'naviy-axloqiy muhit asosan 
diniy jamoa va ruhoniylar rahbarligida belgilanadi. 
Biroq avvalo ITT, XX asrning boshlaridan asta-sekin rivojlanib, ushbu 
asrning rtalarida keng quloch yozish pallasiga kirgan ITI tufayli turli 
mintaqalardagi xalqlar, elatlarning an'anaviy turmush tarzi ta'sirida 
shakllangan jahon dinlari asosida qaror topgan ma'naviy-axloqiy muhit 
izdan chiqa boshladi. Endilikda arb olamida boshlangan va "ommaviy 
madaniyat"ga asoslangan turmush tarzi SHarq xalqlari hayotiga ham 
shitob kirib kelmoqda. Iqtisodiy, siyosiy, savdo-sotiq, texnika va 
texnologiya hamda madaniy aloqalarning intensiv tus olishi natijasida 
globallashuv jarayoni tobora kengayib bormoqda. 
Aql-idrok salohiyatini faqat umumbashariy manfaatlarni r yobga 
chiqarish tomonga o dirib, inson ruhini poklash uchun mafkuraviy 
imkoniyatlardan t la foydalanish muammosi insoniyatdan z yechimini 
topishni kutmoqda.