"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

^
^ 
manfaatlarini himoya qiluvchi omilga ^
^
^
^
S
S 
b u piramida u s t k i ^ i ^ ^ ^ f f S S i S ^ 
^
Z
^
t
^
S
l
n
J
i J o r a k payib bormoqda. 
Insonsnunoslikfaniga ijtimoiy ektiyoj. Noosfe» « ™ ^ £ " * 
nazariyalar, kategoriyalar, qonunlar
 
^
^
^
^
M
S
S
A 
holda ijtimoiy hodisalarga boshqacha t r t d a ^ y ^ o s h ^ v l a r ^ « " g 
taqozo etmoqda. Noosfera davn f a l i a f a « . ^ I J ^ J ^ 
tabiiyotshunoshk fanlari dalillanga tayamb olam va odamnmg payo 
b lishi bifurkatsiya hodisasi tufayli jamryat zidan-o zi
s n a
f
i a n
f " ' 
rivojlanishiga ham hal qiluvchi^ta sir o tkaza J ^ g ^ W f f i 
t a d q i q o t o b y e k t i g a a y l a n g a m m d a h ^ ^ ^ ^ ^ S ,
ba
rcha 
odamzot murosa bilan yashay ohsh yo llanm ™
a
° * P ' • 
ziddiyatlarni kelishuv asosida hal
ql
hsh «nabyototo l ^ * « ^ S 
qoida^ar ishlab chiqishi J ^ J T f f i n ^ Z T n Z i n . 
odamni yaxlit bir tur srfaUda o rgamshga
i r a u v n e
^ * morfologiyasi, 
Natijada turli fanlar, jumladan ^
1
0
^ ' X ^ t
0
t g i y
a
v a 
xususiyatini muayyan tarixiy davrda
gl
amq jarmyat xususryau 
rganish zarurati kun tartibida tunbdi. 
156 

---

Genetik dastur asosida z biologik ehtiyojlanni qondiradigan 
hayvonlarning xatti-harakatini rganib, ular fe'1-atvoridagi qonuniyatli 
aloqalarni anglash, shu asosda ma'lum bir vaziyatda aniq va ma'lum xatti-
harakatlar qilishlarini oldindan aytish va bilish mumkin. Ammo Aql sohibi 
b lgan Odam faoliyati ma'lum bir vaziyatda qanday y nalish olishini 
oldindan aytish mushkul. Odamning hamma faoliyatini aqllilik nishonasi 
deb b lmaydi, aksincha, unda aql bovar qilmaydigan buz unchilikka 
moyillikni har doim kutish mumkin. Holbuki, odamning barcha fe'1-atvori 
va faoliyati uning Aqli orqali belgilanadi. 
Odam nafaqat Aql sohibi, balki yana u z ruhiy olami bilan ham boshqa 
mavjudotlardan tubdan farq qiladi. Ilm-fan uchun odamzot ruhiy olamini 
rganishdan murakkab hodisa b lmasa kerak. Binobarin, odamzot ruhiy 
olamini rganib, undan qanday qilib jamiyat ma'naviy olami paydo 
b lishini aniqlash muhimdir. Aql barobarida vujudga kelgan ruhiy olam 
biz ylagandan k ra ham chuqurroq mazmunga ega b lgan bifurkatsiya 
hodisasi natijasidir. 
Odamzot Aql yordamida Olam va Koinot sirlarining ichiga toboxa kirib 
borishga harakat qilyapti. Bizgacha tgan mutafakkirlar Koinot pardasini 
k tarishga erishgandirlar. Ular inson ruhiy olamini rganish, uni boshqarish 
y lida ham katta meros qoldirganlar. Xususan dinlar, ayniqsa jahon dinlari 
odamzot ongini oldindan belgilangan maqsadlar sari y naltirishda katta 
tajribalar t plagan. 
Biz odam ruhiy olamini munawar etishda fan bilan din, olimlar bilan 
ulamalar ittifoqi kerakligini anglab yetganimizcha y q. Bugina emas, fanlar 
bilan san'atni birlashtiradigan k prik yasab, odamzot ichki olamiga kirib 
borish vazifasini ham maqsad qilib q ygan emasmiz. Ammo dinlardagi 
tarixiy nuqson shuki, bir dinning bosh oyasi haqligiga z qavmlarini 
ishontirish, ular ruhiy olamini boshqara dUsh uchun boshqa barcha dinlarni 
yomon otliqqa chiqarish, ularga ixlos q yish "gunohi azim" ekanligini 
muntazam ravishda pisanda qilib borish kerakdir. Bu esa diniy zaminda 
turli ixtiloflar chiqishi, ular siyosiy tus olishi uchun tarixan bir turtki b lgan. 
Endilikda dinlardagi insonparvarlik oyalaridan yuz girmagan holatda, 
inson olamini qanday qilib olamiy koinot bilan q shib, makrokosm barpo 
etish haqida jiddiy tadqiqot ishlari olib borish kerak. Bunday tadqiqotlar 
boshlangan, masalan, imon inson ruhiy olamini poklash vositasi ekanligi, u 
ilm-fan, madaniy-ma'rifiy y llar bilan ham odam ongiga singishi, qalbini 
munawar etishi birinchi marta zbekistonda ilmiy jihatdan asoslangan. 
157 

---

Odamlar halol-pok, olijanob, mahrumliklarga tayyor b lganliklari 
uchun aybdor emaslar. Ayni cho da qiz anchiq, ol irliklari uchun ham 
ularni koyib b lmaydi. Zero, ulardagi bu fazilat va qusurlar Homa 
Sapiens biologik taraqqiyoti va ularni boshqarib kelayotgan evolutsiya 
algoritmining zi shunday. Gap shu algoritmni zgartirish haqida borishi 
zarur. Fizik olim N.Moisyeyev birinchi qadam sifatida "axloqiy 
imperativ"ni qaror toptirish uchun umumjahon ma'rifatparvarlik dasturi 
asosida yalpi umumiy harakatni vujudga keltirishni tavsiya etadi. 
Jaholatga qarshi maYifat bilan kurashuvchi ommaviy harakatni vujudga 
keltirish. Odamzot va uning uyushmalari faoliyati tufayli yuzaga 
kelayotgan muammolarning barchasini birdaniga hal qilib b lmaydi. 
Ammo qiyinligi, murakkabligi uchun ularni hal etishdan yuz girish 
ham mumkin emas. Biz k p masalalarda nima qilishni bilmaymiz, biroq 
nima qilmaslik zarurligini anglaymiz. Jamiyatning barqaror rivojlanishi, 
inson kamoloti uchun t siq b lib turgan narsalarni olib tashlashdan 
ish boshlash, ehtimol, t ri b lar. Biosfera parametrlarini 
zgartirishning y l q ysa b ladigan chegarasidan tib ketadigan 
odamzot faolligi beqarorlik va tur unlikka olib kelishini anglab olishimiz 
muhimdir. 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti huzurida "Murosa instituti" tashkil 
etib, tabiatda ham, jamiyatda ham y l q ysa b ladigan chegaralarni 
aniqlash uchun ilmiy-tadqiqot ishlari olib borib, bu institut ma'lumotlari 
bankini shakllantirish lozim. "Murosa instituti" nafaqat tabiatni 
ifloslantirishning oldini olish, shu bilan birga, ijtimoiy sohalardagi 
muammolarni ham hal etish y llarini qidirib topishi lozim b ladi. 
Milliy, sinfiy, irqiy, diniy va boshqa negizlarda ehtimolda tutilgan 
ziddiyatlami oldindan hal etish, Aql quwati ayriinsoniy yumushlarga 
burilib ketishining oldini olib qolish uchun ham tavsiyalar tayyorlashi 
zarur b ladi. 
Birinchi navbatda xalqaro terrorizmga, davlat terrorizmiga qarshi 
qanday samarali kurash olib borish y llarini qidirish muhimdir. Asta-
sekin qurollanish poygasiga barham berib, barcha ziddiyatlarni yon berish, 
murosaga kelish orqali hal etish y lidan borishni har tomonlama 
ra batlantirish ma'qul b ladi. Tarafkashlik mafkurasi mavjud boigan 
sharoitda bunday insonparvarlik, ma'rifatparvarlik tadbirlarini amalga 
oshirish amrimahol. Shuning uchun ham milliy mafkuralar, Noosfera 
158 

---

davri talablaridan kelib chiqib, yangicha yondashuvlar asosida z 
ishlarini qayta k rib chiqishlari, aytish mumkinki, hayot-mamot 
masalasidir. 
Xulosa: a) barqaror rivojlanish konsepsiyasi butun insoniyat faoliyatini 
yaratuvchilik tomonga o dirib yuborishi zarur; b) har bir odam zgalarni 
zi kabi hurmatlash, qadrlash k nikmasiga ega b lgandagina u inson 
(jamiyatlashgan individ)ga aylanishi mumkin; d) Noosfera davri 
umumplanetar ong va yangicha tafakkur tarziga muhtoj b lib turibdi; 
e) odamzot ma'naviy-ruhiy olamini munavvar etish va Aqlni oqilona 
izga burib yuborish umumbashariy harakatini vujudga keltirish Noosfera 
davri talabidir; d) BMTga ba'zi masalalarda hukumat vakolati berish 
zarurati paydo b lmoqda; j) insonshunoslik faniga kuchli ijtimoiy ehtiyoj 
mavjud; z) jaholatga qarshi ma'rifat uchun kurashuvchilar ommaviy 
harakatini vujudga keltirish, barcha ziddiyatlarni murosa y li bilan hal 
etish y llarini qidirib topish Ona tabiatni muqarrar halokatdan saqlab 
qolish omili b lib turibdi. 
Kalit s zlar: planetar ong, tetratil-svinets, barqarorlikning ikkmchi 
jihati, umumiy strategiya, demografiya, his-hayajonga berilish, 
z ravonlik, ijtimoiy muhit, kamformizm, tor egoistik qarashlar, jangari 
elementarizm, texnokratik qarashlar, miya ilang-pilanglari, xromosoma, 
manaviy-axloqiy muhit, yakkaxudochilik oyalari, sotsial adolat, 
piramida, Noosfera davri falsafasi, genetik dastur, ruhiy olam, "murosa 
instituti", qurollanish poygasi.