"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Cb 

---

i 
almashishning biologik asoslari hayvonlaraikiga nisbatan takomillashgan 
b lgan. Oqibatda ular rtasidagi zaro ishonch ruhi yashash uchun 
kurashning zarur sharti boigan. Aks holda ular hayvonlarga yem b lib 
ketib, tur sifatida barham topishlari aniq edi. Hayvonlardagi zaro 
ishonch gomeostazisini saqlab qolish instinkti bilan bo liq b lsa, 
ibtidoiy odamlardagi zaro ishonch shu bilan birga ong va onglilikka 
asoslangani tufayli, shu omil oqibatida odamzotning keyingi ajdodi -
kromononlar ijtimoiy hayotning yuqori ch qqisi - jamiyat b lib 
yashashga tganlar. Natijada dunyoqarash bilan bo liq b lgan va 
"ishonch"ning eng yuqori bosqichi hisoblangan imon ularning birlashib 
yashashlari va kurashlarining zarur shartiga aylangan. Binobarin, 
odamzot jamiyat boiib yashashga tgach, mifologik dunyoqarash, 
uning asosida va dastlabki sodda falsafiy qarashlar bilan bogiiq ravishda 
diniy dunyoqarashlar vujudga keldi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, 
dinlar tarixiy hodisa, odamlar va ularning turli uyushmalari rtasidagi 
ishonch va ishonchsizlikdan iborat ruhiy holat abadiy hodisa ekanligini 
tan olish kerak. zaro ishonch his-tuy usining muayyan dunydqarash 
bilan bogiiq b lgan va inson ichki ont (qasam)ini ham ifodalaydigan 
imon individ ongining nodir hodisasi boiib, u odamlarning insonlardek 
hamkorlikda yashashi, zining ruhini zi poklash vositasi ekanini 
nazarda tutish muhimdir. Shundagina diniy negizlarda chiqadigan 
ziddiyatlar zining qarama-qarshi tomoniga o ib ketishining oldi 
olinishi hamda diniy plyuralizm ruhi amalda barqaror b lisbi mumkin. 
Hozirgi dunyomizda odamlarda dinga e'tiqod (ixlos) kucWiligini nazarda 
tutib, k pgina ijtimoiy va milliy harakatlar, ularning namoyondalari 
dinni, ayniqsa islomni siyosiylashtirish orqali hokimiyatni q lga kiritish 
y lini tutmoqdalar. Bu juda xatarli hodisa b lib, ularning y li 
t silmasa, bugungi dunyomizdagi Bosh ziddiyatni hal etish mumkin 
emas. Chunki odamzot asosiy va noasosiy ziddiyatlarni hal etishga berilib 
ketib, Bosh ziddiyatni e'tibordan soqit qiladi, natijada u ziddiyatlar ham 
maqsadga muvofiq hal b lmay, tabiat inson faoliyati tufayli halokatga 
uchrashi muqarrar b lib qoladi. Har qanday dinni siyosiylashtirish avvalo 
sha dinning qadrsizlanishi, u din zining asosiy funksiyasi - odamzot 
ruhini poklash, axloqni barqaror qilishdan iborat tarixiy vazifasini 
bajarish amaliyotidan maxrum boiadi. 
Buni anglayotgan diniy arboblar va dindorlar ichida diniy aqidalarga 
mutaassiblarcha yondashishga qarshi kurash mayllari kuchayib 
67 

---

bormoqda. Shuning uchun ham turli konfessiyalarning vakillari t planib, 
diniy va milliy zaminda chiqadigan muqarrar ziddiyatlarni zaro yon 
berish, murosa qilish, umuman ularni tinch y l bilan hal etish masalasiga 
jiddiy e'tibor bermoqdalar. Hozirgi Noosfera davri talablaridan kelib 
chiqib, diniy ba rikenglik oyasi va shunga asoslangan munosabatlarni 
qiz in q llab-quvvatlash, diniy aqidaparastlik, fundamentalizm 
mayllariga qarshi kurashda fan va din, ilm va din ahli birlashishi, umumiy 
ittifoq tuzishi tarixiy zarurat b lib turibdi. 
Yangicha tafakkur tarzining pastdan shakllanib borishi 
muhimligi masalasL Noosfera - Aql sohasi davri ilgarigi hamma davrlardan 
shu bilan farq qiladiki, ilm-fan, texnika va axborot texnologiyasi misli 
k rilmagan tezlikda rivojianib, agar odamzot uning yutuqlari, 
kashfiyotlaridan insoniyatning tub manfaatlari va olijanob maqsadlari 
y lida foydalanishga batamom tib olish uchun million yillar davomida 
shakllanib qolgan " or odamlari"ga xos tafakkur tarzidan voz kechmasa, 
uning istiqboli y q holga kelishi mumkin. 
Ma'lumki, avstralopetik, ptikantrop, sinantron, neandertal 
toifa(tipi)dagi ajdodlarimiz orlarda, iqlimi issiq yoki m tadil 
mamlakatlarda yashab, oziq-ovqat topish y lida birgalikda harakat 
qilganlar. Ular yaxshiroq yashashlari uchun boshqa orlarda, 
rmonlarda, suv havzalarida yashagan hamda gala birligi strukturasi 
m rtroq b lgan odamlarni kuch ishlatish y li bilan maskanlaridan 
haydab chiqarib, zlari yaxshiroq hayot kechirishga intilganlar. 
Million yillar davom etgan bu jarayon, odamlar jamiyat b lib 
yashashga tgach, yanada ayriinsoniy tus olib, boshqalar hisobiga 
yaxshiroq yashash uchun harbiy yurishlar uyushtirish mayli yetakchi 
b lib qoldi. Natijada shunday tafakkur tarzi va u bilan bo liq ravishda 
turmush tarzi qaror topdiki, bunga k ra, ol irlik, bosqinchilik, yovuzlik, 
toshba irlik yashash uchun kurashning asosiy vositalaridan biriga 
aylandi. Qaysi elat, xalq, millat oyaviy jihatdan uyushgan, mustahkam 
ijtimoiy-siyosiy strukturaga ega b lsa, shalar boshqalar yerlari, 
mamlakatlarini bosib olib, ularning yer osti va yer usti boyliklarini talash, 
zlarini qullardek ishlatish evaziga farovon hayot kechirish mumkin, 
degan nuqtai nazarda mustahkam turib qoldilar. Boshqacha aytganda, 
"men yaxshi yashashim uchun boshqalar yomon yashashi shart" degan 
qarash tafakkur tarziga aylandi. 
68 

---

Bunday tafakkur tarzini zgartirishning iioji bormi? Uning rniga 
har bir odam ongida, tafakkur tarzida " zgalarning yaxshi, farovon 
yashashi mening yaxshi, farovon yashashimning zarur sharti" degan nuqtai 
nazarni qaror toptirib b Iadimi? Bu qiyin, ammo o ir vaziyatlarda, 
umumiy halokat r y berganda (zilzila, suv toshqini, Vatanga hujum 
qiiinganda va h.k.) ilgari dushman b lgan, hech bir narsada kelisha 
olmaydigan odamlar umumiy maqsad y lida vaqtincha b lsa-da, 
uyushib, ijtimoiy-siyosiy harakatlarai vujudga keltira oiganliklariga tarix 
shohid. Mabodo umumplanetar halokat muqarrarligi, ammo uning 
oldini olish imkoniyati borligi kuchli, ta'sirchan mafkura vositalari orqali 
tushuntirilsa, buning uchun turii tadbirlar uyushtirilsa, ylaymizki, har 
bir mamlakat aholisi davrning Bosh ziddiyatini hal etish uchun 
kamarbasta b la oladi. Shu jarayonda yangicha tafakkur tarzi, u bilan 
birga yashashning yangicha tarzi qaror topib qoladi. 
Har doim olimlar falokat, halokatlar b Iishini oldindan anglab, 
fahmlab odamzotni, ularning siyosiy arboblarini hushyorlikka da'vat 
etib keladilar. XX asr boshlarida olimlar insoniyat Noosfera davriga 
kirgani, bu davrda Ona tabiat taqdiri ham insoniyatning bundan buyongi 
faoliyati bilan chambarchas bo liq b lishini bashorat etgan edilar. Biroq 
katta siyosat tepasida turgan arboblar tor milliy, sinfiy, shaxsiy 
manfaatlarni birinchi ringa q yib, uchinchi jahon urushi orqali 
ziddiyatlarni hal etmoqchi boidilar. Mavjud moddiy va odam resursiari, 
Aqliy salohiyat t laligicha vayronalik, buz unchilik ishiari maqsadlariga 
b ysundirildi. Bu ikki qarama-qarshi oya, ikkita turmush tarzi uchun 
kurashning oqibati boidi: "milliy sotsializm" oyasi bilan "kommunizm" 
oyasi rtasidagi hayot-mamot kurashida kommunistik z ravonlikka 
asoslangan mafkura vaqtincha tantana qildi. Biroq taraqqiyot tezda shuni 
k rsatdiki, mulkni davlat monopoliyasiga aylantirish, rejali x jalik 
yuritish uchun xususiy mulkchilikka barham berish, davlatni y qsillar 
q liga topshirib, uning " limi"ni tezlashtirish, milliy tafovutlarga barham 
berib, "baynalminalchilik" shiorlari ostida yagona "sovet xalqi"ni 
shakllantirish siyosati va uni k klarga k targan mafkura barbod b ldi. 
Hayot shuni isbot etdiki, antogonizm va uni rivojlantirishga asoslangan 
tarafkashlik siyosati va mafkurasi tarixiy jihatdan zavolga uchradi. Biroq 
shunday b lishiga qaramay, eskicha tafakkur tarzi zining 
yashovchanligini k rsatib turibdi, shuning uchun ham Noosfera davriga 
muvofiq tafakkur tarzi ijtimoiy-siyosiy piraraidaning ustki qismida avvalo