"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Milliy xilma-xillik - buyuk ne'mat. Hozirgi zamondagi asosiy 
ziddiyatlardan biri milliy negizda chiqayotgan ziddiyatlardir. Hali yaqin-
yaqinlarda istiqbolda milliy tafovutlar y qolib, qandaydir umumiy til 
va madaniyat vujudga kelishi haqida "falsafiy" fikrlar ilgari surilar va 
eng dahshatlisi, bunga ishonuvchilar bor edi. Aslini olganda, har bir 
etnosning vujudga kelishi va ravnaqi ham tabiat qonunlariga b ysunadi. 
Bunda bifurkatsiya murvati zini namoyon etadiki, bu divergensiya 
qonuni amal qilishiga dalildir. Ya'ni, boshqa zini- zi tashkil qiluvchi 
jarayonlardagi kabi etnogenezda ham tasodifiy holatlar (xaos) t planib-
t planib, muayyan qonuniy aloqadorliklar yuzaga keladi. 
Integrativ jarayonlar milliy masalada ham r y beradi. Ammo u 
divergensiya qonunini buza olmaydi. Bunga misollar k p. Chunonchi, 
AQShda amerikacha vatanparvarlik, uyushqoqlik, amerikacha faxr-
iftixor his-tuy ulari kuchli b lgan holda, u yerda yagona millat 
shakllangan emas. Turkmanistonda asrlar davomida yashayotgan 
ozarbayjonlar kelib chiqishi jihatidan turkmanlar bilan qon-qarindosh 
va tillari ham yaqin b lishiga qaramay, ular zlarini alohida etnos 
sifatida namoyon etadilar. Volga b yi bul orlari z turk tili, an'analari, 
islomga e'tiqodini saqlab qolgan holda, etnik nomlari (bul or)ni 
y qotib, Volga b yi tatarlari nomini qabul qilganlar. Ularning 
qabiladoshlari Bolqonga k chib ketgach, turk qavmiga mansubligini 
t laligicha esdan chiqarganlar: ona tillari - turk tilini, turk madaniyati 
xotiradan faromush boigan holda, bul or degan etnos nomini saqlab 
qolganlar. Mojar (venger)lar haqida ham xuddi shunga xshash fikrni 
aytish mumkin. Yoki arablarni olaylik. Ularning tili, alfaviti, dini, 
umumiy madaniyati bir b lgan holda, yagona arab millati y q. Etnik 
nomlari ham xilma-xil. Yer planetasida milliy xilma-xillik va turli-
tumanliliklar tabiat va uning qonunlari tufayli vujudga kelgan buyuk 
ne'mat sifatida qaralmoqi ma'qul. Bunday milliy xilma-xltliklar xuddi 
genetik dasturlardagi turli-tumanlilar kabi taqdirning tasodifiy 
"hazillarfdan Homa sapiensni himoya qilish vositasi ekanini esda tutish 
zarur. Zero, har bir milliy madaniyat - odamzot tarixiy tajribasining 
xotirasidir. Milliylikni, binobarin, madaniy rang-baranglikni y qotish 
65 

---

g yoki genetik dastur xilma-xilligidan mahrum boiish kabi nihoyatda 
xavfli, insoniyat kelajagi uchun halokat bilan barobar xatarlidir. 
Odamzot uchun etnik jarayonlar mayllarini bilish va oldindan k rish 
muhimdir. Umumbashariy yoki mintaqaviy birlik, ittifoq va milliy rang-
baranglik bitta medalning ikki tomoni b lib, bu masalaga ilmiy 
yondashuvlarni qaror toptirmay turib, yopirilib kelayotgan xavf-xatarga 
qarshi kurashda umumplanetar birlikka erishish umuman mumkin emas. 
Demak, har bir etnik birlik tarixan t plagan tajribasi - xotirasi, 
qadriyatlari negizida umuminsoniy, umumplanetar xotira va qadriyat 
qaror topishini unutmaslik lozim. 
Dinlar tarixiy, imon esa abadiy hodisadir. Ming va n ming yilliklar 
davomida etnoslarning individual va ijtimoiy onglari awalo mifologik 
dunyoqarash, s ngra diniy dunyoqarash negizida rivojlanib keldi. K p 
hollarda milliy va diniy qadriyatlar bir-birini t ldirib, boyitib boradi. 
Shuni nazarda tutib, tadqiqotchilar k pincha diniy his*tuyg'u 
odamzotning tabiatidan kelib chiqadi, degan nuqtai nazarda fnradilar. 
Bunda ular "din" tushunchasi bilan "ishonch" va "imon" tushunchalari 
rtasidagi ayniylik va tafovutning farqiga bormaydilar. Ya'ni zbek 
tilida "Odam" (shu ma'nodagi s z boshqa tillarda ham mavjud) deb 
ataladigan mavjudot million-million yillar davomida diniy ongsiz 
yashagan. Ammo u ibtidoiy odamlarning birgalikda yashashlari, yashash 
uchun kurashlari uchun zaro ishonch ruhi zarur edi. Aslini olganda, 
bunday ruhiy holat unsurlari hayvonlarda ham mavjud. Ana shu tufayli 
ular z gomeostazisini saqlash va yashash uchun birgalikda kurashish 
imkoniyatiga ega b ladilar. Shunday ishonch unsurlari biologik asoslarga 
ega ekanligi tufayli, ilgari tabiat q ynida gala-gala b Iib yashagan ba'zi 
hayvon zotlarini uy hayvonlariga aylantirish, ulardan mehnatda va 
maishiy hayotda foydalanish imkoniyati vujudga keldi. Hatto eng 
dahshatli vahshiy hayvon b lgan sher va y lbarslar ham z homiylari 
b lgan, ya'ni ularga mehr bilan qaraydigan xojalariga hujum qilmaydilar, 
aksincha, ular bilan "umumiy til" topisha oladilar. 
Odamzotning qadimgi ajdodlarida tovush, hayqiriq, yuz mimikasi 
va harakat tillari b lgan (Bunday "tillar" barcha hayvonlarda ham 
mavjudki, shu tufayli ular bir-birlariga axborot uzatish imkoniyatiga 
egadirlar). Ayni cho da Uquvli odamlar - Homa habilislarda nutq tili 
unsurlari ham b lganki, shuning natijasida ulardagi xotira va axborot