"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

71 

---

II B LIM 
GEOSIYOSAT 
GEOSIYOSAT, UNING EVALUTSIYASI VA SHAKLLANISHI 
An'anaviy geosiyosat va uning umumiy y nalishi, Insoniyat z 
taraqqiyotida turli tarixiy davrlarni bosib tdi. XX asrga kelib, ayniqsa 
birinchi jahon urushidan keyin, olimlar odamzot ilgarigidan tubdan 
farq qiladigan yangi - Noosfera (Aql sohasi) davriga qadam q ygani 
uchun hamma sohada - ilmiy-tadqiqot ishlarida ham, siyosiy 
konsepsiyalar ishlab chiqilayotganda ham bu holatga jiddiy e'tibor berish 
kerakligiga e'tiborni qaratdilar. Biroq ilmiy-tadqiqotlar sohasida ham, 
siyosat va mafkurada ham tabiat z taraqqiyotining yangi bosqichi -
Noosfera davriga qadam q yganligi munosabati bilan yangicha tafakkur 
tarzi, yangicha dunyoqarashni shakllantirishga qaratilgan jiddiy 
yondashuvlar b lmadi. 
Jahon hamjamiyati va xalqaro munosabatlar muammolari k pgina 
ijtimoiy-gumanitar fanlar, jumladan, siyosat tarixi, diplomatiya tarixi, 
sotsiologiya, geosiyosat doirasidaham rganibkelinadi. Endilikda ularni 
mafkuraning ham alohida qismi sifatida rganish zarurati paydo 
b Imoqda. Chunki geosiyosiy maqsadlar mafkuraviy siyosat bilan uzviy 
bogianib ketmoqda. Bunda odamlar, xalqlar, davlatlarga mafkura orqali 
oyaviy ta'sir k rsatish geosiyosatning ta'sirchan vositasi b lib 
qolmoqdaki, Prezident I.A.Karimov ta'kidlaganidek, mafkuraviy 
poligonlar yadro poligonlariga qaraganda ham xavfliroq tus olmoqda. 
"Geosiyosat" tushunchasidagi "Geo" - yer (shar), "siyosat" esa 
shu Kurrai zaminga doir siyosat yurgizish demakdir. Y a ' n i , u 
muayyan davlat yoki davlatlar guruhining geografik yoxud makoniy-
hududiy aspektda olib boradigan siyosati b Iib qolmasdan, shu 
bilan birga, umuman jahon hamjamiyatining ham, ayrim davlatlar 
ittifoqlari, bloklarining umumjahon miqyosida belgilaydigan parametrlari, 
72 

---

lchovlari, fei-atvorlarini ham anglatadi. Geosiyosatga doir nazariy 
qarashlar XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab arbiy Ovr poda 
vujudga kelib, geografik muhit xalqlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va 
madaniy taraqqiyotida hal qiluvchi rol ynashi t risidagi qarashlarni 
muqimlashtirishga harakat qiladi. Bunday qarashlar g yoki yangicha 
yondashuvlar sifatida talqin etilsa-da, ammo ular qadimgi grek 
olimlarining asarlarida uchraydi. S ngra rta asr mutafakkiri Ibn 
Haldun bunday oyalarni ilgari surgan. 
XVIII asrga kelib fransuz faylasufi Sh.L.Monteskye taraqqiyot 
t risidagi omillar rniga xalqlarning axloqi, urf-odatlari, uiarning 
x jalik va siyosiy tuzumlarini yoiga q yish t risidagi oyalarni ilgari 
surdi. Biroq geosiyosat t risidagi nazariy qarashlar vujudga kelmay 
turib, ming yillar davomidagi siyosiy faoliyatda u yetakchi y naiish 
boiib kelganligi maium. An'anaviy geosiyosat geografik muhit bilan 
bo liq ekanligi ta'kidlanadi. Masalan, ingliz tadqiqotchisi Makinder 
"Tarix - geografik markazi"m Markaziy Osiyoda k radi. Shu tufayli u 
Chingizxon zining otliq askarlari qudratiga tayanib, Osiyo va 
Ovr poning talay qismini egallashga muvaffaq boidi, deb hisoblaydi. 
Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli kuchlar nisbati okeanlar biian 
qurshalgan Buyuk Britaniya foydasiga hal b lgani, yangi transport 
vositalari (temir y I) paydo b lishi bilan kuchlar nisbati tekis yerli 
davlatlar foydasiga hal boiganini asoslashga intiladi Makinder. U kimki 
Sharqiy Ovr poni nazorat ostiga olsa, tarixning geograflk markaziga 
ega b ladi, degan oyani ilgari surgan. Makinder jahon bozorida erkin 
raqobat urushlarni keltirib chiqaradi, deb hisoblardi. 
Davlatlar rtasidagi muaosabatlarda jismoniy kuch ishlatish 
(z ravonlik) kerakligi haqida fikrlar paydo b ldi. Bunga k ra, 
kuchsizlar ustidan kuchlilarning olib kelishi hayot qonunining asosini 
tashkil etishi kerak edi. Bu oyalardan kelib chiqib, Germaniyada kuch 
ishlatish bilan hukmronlik qilish birinchi ringa q yila boshlandi. Nemis 
siyosiy arbobi O. Bismark Germaniyaning yakkayu yagona hududi uning 
armiyasidir, degan fikrni ilgari surdi.