"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Ommaviy axborot vositalari va oyaviy ta'sir. oyaviy ta'sir 
k rsatish, individlar fikrini, qarashlarini muayyan maqsadlarga 
y naltirish, jaraiyatda oyaviy jipslikni qaror topshirish, imonli komil 
insonlar shaxsini shakllantirishda ommaviy axborot vositalari (OAV) -
televideniye, radio, gazeta va jurnallar, nashriy kitoblarning betakror rni 
bor. Mafkuraning ta'sirli vositalari sifatida ular odamlarga, butun 
ommaga milliy mafkuraning Bosh va Asosiy oyalaridan kuzatilgan 
* Yuqoridagi o quv qoilanma. 168-b. 
138 

---

maqsadlarni tushuntirishda, shu jarayonda xalqning energiyasidan 
yaratuvchilik, bunyodkorlik y lida foydalanish imkoniyatini 
kengaytirishda muhim rol ynashi mumkin. Ommaviy axborot vositalari 
ta'lim tizimida 1-blok fani sifatida qitilayotgan hamda respublikaning 
19 ta oliygohida tashkil etilgan "Milliy oya va ma'naviyat asoslari" 
kafedralarida shu ixtisoslik b yicha kadrlar tayyorlash sohasida 
t plangan tajribalarni rganib, ularni ommalashtirish, mavjud 
kamchiliklar, ayniqsa quv adabiyotlari tanqisligining tub sabablarini 
aniqlab, ular va boshqa kamchiliklar, nuqsonlarni bartaraf etishga 
qaratilgan tahliliy maqolalar berishga da'vat etilgan. Davr va zamon, 
uning boshqa zamonlardan farq qiladigan jihatlari t risida ta'sirli 
maqolalar berishlari, shu jarayonda individual va ijtimoiy ongni ma'lum 
bir zonlarga burib yuborish imkoniyatlari ularda ulkan, xususan, 
Noosfera davri, bunda Aqlning va uning mevasi b lgan fan-texnika va 
texnologiya muvaffiqiyatlaridan foydalanishni oqilona, bunyodkorlik, 
yaratuvchilik, ezgulik' tomonga burib yuborish ham milliy, ham' 
umumbashariy ahamiyatga molik hodisa ekanini avvalo bu soha 
ijodkorlari zlari yaxshi anglab olishlari, shu y nalishda ta'sirli 
k rsatuvlar, eshittirishlar, salmoqli maqolalar berishlari mumkin. 
Maqsad shuki, oyaviy ta'sir k rsatishning mafkuraviy vositalaridan 
biri b lgan ta'lim tizimi orqali milliy istiqlol, milliy tiklanish va umuman 
milliy oyani odamlar imon va e'tiqodiga, xalq ommasining maslagiga 
ayiantirish amri mahol. Binobarin, mafkuraning boshqa vositalari, 
jumladan, OAVda ham milliy oya, uning tarixiy va falsafiy ildizlari, 
millatni jipslashtirishda, milliy mustaqillikni mustahkamlash, milliy 
qadriyatlar ruhini singdirishda uzoqqa m ljallangan maqsadli ishlar 
amalga oshirilishini zamonamiz voqeligi taqozo etib turibdi. Gap 
shundaki, biz oyaviy ta'sir k rsatishning barcha vositalaridan samarali 
foydalanish, ularning hammasi t la kuc% Man ishlashiga erishmay turib, 
odamlarda, xalq ommasida " oyaviy imrmmitet" hosil qila olishimiz 
qiyin. Demak, bunday vaziyatda mamlakatimizning zida va chetdan 
yot, begona oyalarning kirib kelish imkoniyati kengayadiki, bunga aslo 
y l q yib b lmaydi. 
oyaviy tarMyada xayrli an'analarning rni. Ma'lumki, har bir 
xalq, millatning tarixan z- zidan shakllangan va an'anaga aylangan 
rasm-rusumlari, udumlari, urf-odatlari, marosimlari, bayramlari b ladi. 
139 

---

An'analarni 2 turga b lish mumkin: birinchisi, yangi zamon ruhiga mos 
keladigan va shu tufaylidan millat sha'n-shavkati, urur va iftixorini 
rivojlantiradigan, xalqni - xalq, millatai - millat b lib uyushishga madad 
beradigan xayrli an'analar; ikkinchisi, yoshini yashab, oshini oshab 
b lgan, shu tufaylidan ijtimoiy taraqqiyot va inson komolatiga zavol 
b ladigan, milliy parokandalikka y l ochadigan zararli an'analar. 
An'analar mafkuraviy vosita sifatida individual va ijtimoiy ongga 
faol oyaviy ta'sir k rsatishini inobatga olib, ularga tabaqaviy 
munosabatda b lgan m a ' q u l . Chunki xayrli an'analarni zararli 
an'analardan farqlay bilish uchun nazariy ong darajasida muhokama 
yuritish lozim b ladi. Real voqelikda ular bir-biriga qorishib ketgan 
b Iadiki, xayrlisi bilan zararlisini ajratib olish amrimaholdir. Masalan, 
t y marosimlari zbeklarda alohida tantana bilan tkazilishi rasm 
b lgan. Chunki ular mustahkam oilani barpo qilishda, oilaviy 
munosabatlar chinakam insoniy tusda rivojlanishida alohida ahamiyatga 
molik.' T ylarda milliy va diniy ba rikenglik uchun keng y l ochiladi. 
Shu ma'noda t ylarimizni xayrli an'analar sirasiga kiritish mumkin. 
T y marosimlari tarkibida juda k p udumlar, rasm-rusumlar, urf-
odatlar b ladi. Shular ichida qiz uchun qalin yoki "sut puli" va haddan 
ziyod k p to oralar berish urf-odatlari ham bor. Bular yangi 
shakllanayotgan oila ravnaqi va ayniqsa qudalar rtasidagi munosabatlar 
insoniy b lishiga nisbatan k pincha ikki yosh va quda-andalar rtasida 
sovuq munosabatlar shakllanib qolishiga ham sabab b ladi. T ylardagi 
dabdababozlik va isrofgarchilikka y l ochadigan udumlarni asl, xayrli 
an'analar sirasiga kiritib b lmaydi. 
Odamlarning bir-birini tushunishlari, mehr-oqibatli b lishlari, 
hamkor, hamnafas b lib yashashlari uchun ma'naviy-ruhiy vaziyatni 
yuzaga keltiradigan xayrli an'analarni q llab-quvvatlash, ularni 
rivojlantirish uchun zarur choralar k rish milliy manfaatlarimizga 
muvofiq keladi. Chunonchi, "Har bir zbek oilasida muqaddas 
sanaladigan mehmonnavozlik, qiz va il bolalar tarbiyasi borasida 
maxsus xayrli an'analarning mavjudligi, yil mavsumiga k ra barcha oila 
a'zolari ishtirokida tkaziladigan xasharlar, chaqaloqning dunyoga 
kelishi bilan bo liq marosimlar - hamma-hammasi ezgulikka, ya'ni 
sogiom oyaviy muhitni shakllantirishga xizmat qiladi".* 
* «Milliy istiqlol oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar». 177-b. 
140 

---

Mustaqillik yillarida Navr z, Milliy mustaqillik bayramlari, 
qituvchilar va murabbiylar kuni, "Xotira va qardlash kun" jamiyat 
a'zo!arini milliy oya ruhida tarbiyalashda muhim rol ynamoqda. 
Bularni tkazishda davlat va jamoat tashkilotlari bosh-qosh b lib 
kelmoqdalar. 
Demak, an'analarga milliy mafkura vositalaridan biri sifatida 
yondoshadigan b lsak, ular qanday oyaviy y nalishda va qanday 
maqsadlarga xizmat qilish masalasiga befarq qarab b Imaydi. K p urf-
odat, marosimlar oila va mahalla doirasida b lishini bahona qilib, ularni 
tashkil etish va boshqarishni tasodifiy kishiiar ixtiyoriga tashlab q yish 
milliy manfaatlarimizga t ri kelmaydi. Masalan, lim bilan bo liq 
marosimlarni tkazishda ham ayrim oilalarni qiyin ahrolga solib 
q yadigan urf-odatlar mavjud. U marosimlar islom nuqtai nazaridan 
ma'qullanmasa-da, ammo madrasa yoki islom mahadi (oliy quv 
yurti)ni bitirmagan va bu muqaddas dinning asl mohiyatini anglab 
yetmagan kishilar k pincha ularga boshchilik qiladilarki, buni nazardan 
soqit qilish mumkin emas.