Normal fiziologiya fani buyicha amaliy dars xronologik kartasi

Ta`sirlovchi – Hujayralar qabul qilib va javob reaksiyasini chiqaradigan organizmning ichki va tashqi muxitini o’zgarishi ta`sirlovchilar tabiatga qarab fizikaviy (elektrik, mexanik, xarorat, yorug`lik) va kimyoviyga bo’linadi. Xujayralarni bu yoki boshqa ta`sirlovchiga spetsifik ta`m sezgilariga qarab ta`sirlovchilar adekvat va no adekvatlarga bo’linadi. Adekvat ta`sirlovchi bu shunday ta`sirlovchi unda shu ta`sirotni qabul qilish uchun maxsus strukturalar rivojlanib natijada evolyutsiya jarayonida xujayra eng yuqori sezgirlikka ega. Masalan; ko’zning to’r pardasiga retseptorlar eng yuqori sezgirligi – yorug`likga ta`m retseptorlarining sezgirligi- kimyoviy moddalarga. Eksperimentda elektrik ta`sirlovchidan juda ko’p foydalanishadi chunki u universal uni kuchi davomiyligi chastotasi va ta`sir kuchini ortib borishi bo’yicha juda oson miqdorini o’lchash mumkin. Elektr ta`sirlovchilarni klinik amalyotda diagnostik va davolash maqsadi bilan juda ko’p qo’llashadi.
O’tkazuvchanlik – bu to’qima va hujayrani qo’zg`alishni o’tkazish qobilyati.
Qisqaruvchanlik – mushak to’qimasiga xos bo’lib uning uzunligini yoki tarangligini o’zgarishi bilan ifodalanadi. Funktsiyalarning boshqarilishi – bu organlar, to’qimalar, hujayralarning ish intensivligini organizm extiyojiga muvofiq uning xayot faoliyati turli sharoitlari foydali natijaga erishish uchun yo’naltirilgan o’zgarishlar.
Boshqarish bir necha printsiplarga muvofiq ravishda amalga oshiriladi, bulardan asosiylari o’z-o’zini boshqarish va sistemali printsiplardir. Bulardan eng umumlashgani o’z-o’zini boshqarish printsipi, u qolganlarni o’z ichiga kiritadi. O’z-o’zini boshqarish – bu organizm xususiy mixanizmlar yordamida organ va sistemalarni xayot faoliyatining turli sharoitlarida o’z extiyojlariga binoan ishlash intensivligini o’zgartirishida yotadi. Tinch xolatda ularning aktivligi keskin pasayadi. O’z-o’zini boshqarish printsipi teskari aloqa yordamida amalga oshadi. Daraja bo’yicha boshqarishning- xujayraviy, organli, sistemali va organizm bo’yicha darajalari ma`lum. Oxirgisiga organizm ko’rsatkichlarini somatik (fe`l-atvor) boshqarilish misol bo’lishi mumkin. Boshqaruvchi mexanizmlar organ ichida (maxaliy o’z-o’zini boshqarish) va ekstraoran joylashishi mumkin. İshga tushiruvchi va korregirlovchi (to’g`rilovchi) ta`sirlar ajratiladi.
İshga tushiruvchi ta`sir. Tinch xolatdagi organ faoliyatini vujudga keltirgan imnulsatsiyaning to’xtashini yuzaga chiqaradi.Uni dastlabki tinch xolatga qaytishiga olib keladi.
Korregirlovchi ta`sir organ faoliyatini intensivligini o’zlashtirishga olib keladi. Bu asab ta`sirisiz faoliyati amalga oshmaydigan organlar va asab sistemasini ishga tushuruvchi ta`sirotsiz faoliyati amalga oshadigan organlar uchun ham ta`luqli.
Shunday qilib ham satik, ham vegetativ sitemalar ishga tushiruvchi va korregirlovchi ta`sir qilishlari mumkin.
Asab boshqarishning reflektor printsiplari Refleks –sensor reflektorlarni ta`sirlanishiga organizmning nerv sistemalari orqali amalga oshiradigan javob reaksiyasi. Xar qanday refleks reflektor eyi orqali amalga oshadi.
A reflektor yoyi –bu refleksni yuzaga chio’ishiga yordam beruvchi strukturalar yig`indisi.
1. Retsentor – Organizmning tashqi va ichki muxitini o’zgarishlarini sezish uchun mo’ljallangan. Bu ta`sirlash energiyasini nerv imkulesiga transformatsiya qilish yo’li bilan amalga oshiriladi.
2. Afferent yo’l – MASga signallarni uzatuvchi somatik asab sistemasi uchun bu afferent nebron, o’siqlari bilan uning tanasi orqa miya gangliylarida yoki kalla asablarining gangliylarida joylashgan. Retseptordan ilekul`s afferent neyronning dendritiga uning aksonidan MASga o’tkaziladi.
3. MASning orqali neyronlari. Vegetativ asab sistemasini tarkibida oraliq neyronlar masidan tashqarida g` intra yoki ekstra organ joylashishishi mumkin. Ularni vazifasi masni boshqa bo’limlari bilan aloqani ta`minlash qayta ishlash va effektor neyronga imkul`slarni o’tkazish.
4. Effektor neyron. Somatik asab sistemasi uchun bu magoneyron. Oddiy xolatlarda reflektor yoki ikki neyronli – oraliq neyronsiz bo’lishi mumkin.
Gormonal boshqarishning xarakteristikasi.
Reflektor reaksiyallarda gormonal xalqa bo’lishi mumkin. Bu ichki organlar ishini (vegetativ funksiyalarni) boshqarish uchun xos. Somatik funktsiyalarni boshqarish esa (xarakat va tayanch apparatining faoliyati) faqat asab orqali amalga oshadi.
Agar gormonal halqa ishga tushsa bu qo’shimcha biologik aktiv moddalarni chiqarishi orqali amalga oshiriladi.
A. Gormonlarni ta`sirlarining turlari. Gormonlar organlarga, to’qimalarga va organizm sistemalariga 2 xil ta`sir ko’rsatishi mumkin. Funktsional (organizm funktsiyalarini bosho’arishda juda muxim rol o’ynaydi) va morfogenetik – morfogenezni (o’sish, jismoniy, jinsiy va aqliy rivojlanishini)ta`minlaydi.
B. Organizya funktsiyalarini boshqarishda asab va gumoral mexanizmlarning o’ziga xosligi.
1. Asab sistemasi gumoral boshqarish mexanizmidan farqli organizmning tashqi muhit o’zgarishlariga, javob reaktsiyasini uyushtiradi. Shuningdek ayrim vaqtlarda asab sistemasi ichki muxit o’zgarishlaridagi neyrogumoral boshqarishni ishga tushuruvchi bo’ladi.
2. Funktsiyalarni asab va gumaral boshqarishlarning mexanizmlarining aloqa qilish usullari xar xil asab sistemasida – nerv impul`si universal signal kabi gumoral mexanizmda esa boshqaradigan organ yoki to’qima bilan aloqa xar xil kimyoviy moddalar orqali amalga oshadi. Bular gormonlar, mediatorlar, metobolitlar va to’qima gormonlari (paragormonlar). Ayrim pidiatorlar masalan kabexolaminlar qonga tushib, faqat ularni asab oxirlari ajratgan joyga ta`sir ko’rsatmasdan boshqa organlarga va organzm to’qimalariga ta`sir qilishlari mumkin, ya`ni organizmning boshqa organlarini funktsiyallarini boshqaruvchi gumoral faktorlar rolini bajarishlari mumkin.
3. Organizm funktsiyalarini boshqarishning asab va gumoral mexanizmlarini aniq aloqasi xar xil kimyoviy moddalar qonga tushib, butun organizmga tarqaladilar va ko’p organ va to’qimalarga sistemali ta`sir qiladi. Masalan adrenalin, tiroksin qonga tushib, butun organizmga tarqaladi va organizm barcha organ va to’qimalari xujayralariga ta`sir qiladi. Asab sistemasi aniq aloxida organga yoki shu organning hujayralar guruxiga lokal ta`sir qilishi mumkin.
4. Asab va gumoral boshqarishlar mexanizmlarining aloqa qilish tezligi xar xil kimyoviy moddalar qon oqimi bilan sekin(eng katta o’rtacha tezlik- 0.25 m/s aortada, eng kam 0.3-0.5 mm/s kapilyarlarda) tarqaladilar. Qon zarrachalari butun organizmdan katta va kichik qon aylanish doiralaridan 22 s o’tadi. Nerv impul`si 120 m/sek gacha tezlik bilan tarqaladi.
5. Boshqarish gormonal mexanizmlari asab sistemasiga bo’y sinadi. Asab sistemasi endokrin bezlarga o’zini ta`sirini to’g`ridan to’g`ri yoki neyrongidlar yordamida va nerv oxirlarida ajralib mediaterlarga sezgir maxsus strukturalar – retseptorlarga ta`sir qiladigan o’zini mediatorlari yordamida amalga oshiradi.
6. Boshqarishning gumoral mexanizmda ko’pincha biologik aktiv moddalarni bir organga teskari ta`siri kuzatiladi. Bu kimyoviy moddani ta`sir qilish nuqtasiga bog`liq.
Barcha hujayralar ta`sirotlarga javoban fiziologik tinch holatdan qwzg`alish holatiga wta oladi. Lekin «qwzg`aluvchan twqimalar» atamasi faqat nerv, mushak va bez twqimalarga nisbatan maxsus qwllaniladi, chunki bu twqimalarda qwzg`alish hujayra membranasi bwylab tarqaladigan elektr impulsining yuzaga chiqishi bilan birga davom etadi.