Nosirjon uluqov lobar abduhamidova zniitq macfaniyati taCqin va tafiCiCCari

’Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig (“Saodatga boshlovchi bilim”) // Hozirgi o'zbek tilida bayon 
qiluvchi va so'zboshi muallifi B.To'xliyev. - Toshkent, 2014. - B.13. Келтирилган мисоллар шу 
манбадан олинди. Кейинги уринларда сахифалар кавс ичида берилди.

---

So'zi tufayli barcha yaratiqdan aziz bo'lganligini inson unutmasligi 
kerak. Yusuf Xos Hojib yer yuzida hayotning paydo bo'lishini so'z bilan 
bog'laydi:
Yashil ко 'kdan indi bu bo 'z yerga so z,
So 'zi ila inson yoru g ' qildi ко z. (15-bet)
Kam gapirish va kerakli so'zni aytish nutq odobining birlamchi 
qoidalaridandir. Inson botini noyob xazina. Uning so'zlari esa bu noyob 
xazinaning oltinlaridir:
So 'zni so 'zlamasa, и s o f oltinga teng,
U tildan chiqarilsa, sariq chaqaga teng. 1 
Ahmad Yugnakiyning “Hibbat ul-haqoyiq” asari ham o'zida nutq 
odobiga oid qimmatli fikrlami jamlagan. Jumladan, shoir so'zlaganda 
nutqni o'ylab, shoshmasdan tuzishga, keraksiz, yaramas so'zlami 
ishlatmaslikka, mazmundor so'zlashga chaqiradi. N oto'g'ri tuzilgan nutq 
uchun keyin xijolat chekib yurmasin deb so'zlovchini ogohlantiradi: So 'zni 
uqib tashla (gapir), shoshib (behuda) gapirma, so'zingni yashir. Keyin 
boshingni yashirib yurma.2
Nutq odobiga oid qoida va ko'rsatmalarda sodda, o'rinli, qisqa va 
mazmundor so'zlash, ezmalikni, huda-behuda gaplami qoralash, keksa-lar 
va ustozlar oldida nutq odobini saqlash, to'g'ri, rost va dadil gapirish 
haqida fikr yuritiladi.
“Hibbat ul-haqoyiq”ning “Tilni saqlash haqida” deb nomlangan 
bobida nutq odobiga oid quyidagi qarashlar bayon qilinadi: Ilmli kishi 
nimalami so 'zlaydi, sen unga quloq sol, odoblar boshi tildir, uni tiymoq 
zarur.Tilingni tiy, tut, tishing sinmasin, agar so'zlab yuborsang, (tiling) 
chiqib qolsa, tishingni sindiradi. O'ylab so'zlagan kishining so'zi 
to'g'ridir, o'rinsizko'p vaysagan til (tinglamas) ayantaydiganyovdir.
Yugnakiy bir o'rinda to 'g 'ri so'zni asalga, yolg'on so'zni esa achchiq 
sarimsoq piyozga qiyoslaydi: To'g'ri so'z asal kabidir, yolg'on (so'z) 
sarimsoq piyozdir, sarimsoqpiyozyeb, og'zingni achitmay asalyegin.
Til jarohati tig' jarohatidan-da o'tkir ekanligi xalq og'zaki ijodi 
namunalarida ham ko'p uchraydi. Shoir ko'ngilni yaralashdek gunohdan 
qaytaradi: Kishini o'chakishtirma, uning tilini bil, bu til yaralasa 
tuzalmaydi, o'q jarohati esa bitib ketadi. Ahmoq kishining tili o'ziga 
dushman, ko'p kishilaming qoni tili tufayli to'kiladi. K o'p so'zlaganlar 
ichida o'kingan ko'pdir, tilni tiyganlar orasida o'kingan bormi,