Nosirov nodirbek valijonovichning pedagogikadan qo

Технологик режа – технологик операцияларни амалга оширишни белгиловчи тартиб бўлиб, маълум бир маҳсулотни ишлаб чиқаришда бажариладиган операцияларнинг вақти, шартларини белгилайди.
Ушбу тушунчаларни ўқув жараёнига кўчадиган бўлсак, ўқитувчи (педагог)нинг ўқитиш воситалари ёрдамида таҳсил олувчиларга муайян шароитларда кўрсатган тизимли таъсири натижасида уларда жамият учун зарур бўлган ва олдиндан белгиланган ижтимоий сифатларни интенсив тарзда шакллантирувчи ижтимоий ҳодиса деб таърифлаш мумкин. Таърифлар назарияси бўйича бундай ижтимоий ҳодисани педагогик технология деса бўлади (Б. Зиёмуҳаммедов).
Педагогик технология ижтимоий зарурият бўлганлигидан даставвал АҚIIIда 70-йилларда фалсафанинг бихивиоризм оқими заминида юзага келиб, бошқа ривожланган мамлакатларга тез тарқалиб кетди.
Ер юзи мамлакатлари икки қарама-қарши лагерга бўлиниб, совуқ уруш авжига чиққан даврда социализм тарафдорлари бу ижтимоий ҳодисани мафкура нуқтаи назаридан тан олмай, кўп йиллар давомида уни кўр-кўрона инкор қилиб келишди.
ХХ аср 90-йилларнинг бошида социализм нураб, унга аъзо бўлган давлатлар бирин-кетин мустақил бўлганидан кейин, ҳар жиҳатдан тараққий этган хорижий мамлакатларга, шу жумладан Ўзбекистон учун ҳам, кенг йўл очилди.
Мустақилликка эришган Ўзбекистон олимлари хорижий мамлакатлар билан иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва илмий-маърифий алоқалар ўрната бошладилар. Натижада юртимизга илғор ва самарали технологиялар кириб кела бошлади. Шулар қатори жаҳондаги прогрессив педагогик технология деган тушунчалар ҳам кириб, педагогик жамоатчилигимиз фикрини чулғаб олди.
Кейинги йилларда Россия билан Ўзбекистонда педагогик технологияни ўрганиш йўлида анча ишлар қилинди. Педагогик технологиянинг ҳудудга мос вариантини яратишга қўл урган Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги (МДҲ)нинг пешқадам педагог олимларига тасаннолар айтиш билан биргаликда, улар йўл қўяётган баъзи камчиликларни айтиб, уларни тузатиб ўтишни лозим кўрдик. Чунки бу камчиликлар педагогик технологиянинг мазмун ва моҳиятини тўғри тушунишга ҳалал бермоқда. Бунинг учун МДҲда шу йўналишда фаолият кўрсатаётган педагог олимларнинг «педагогик технология» тушунчасига берган таърифларини ҳамда улар тузиб чиққан педагогик технология лойиҳаларини таҳлил қилиб чиқамиз.
Педагогик технологиянинг ўқув жараёнига олиб кириш зарурлигини МДҲга кирувчи мамлакатлар ичида биринчилар қаторида ҳар томонлама илмий асослаб берган россиялик олим В.П. Беспальконинг фикрича, «ПТ – бу ўқитувчи маҳоратига боғлиқ бўлмаган ҳолда педагогик мувафаққиятни кафолатлай оладиган ўқувчи шахсини шакллантириш жараёнининг лойиҳасидир».
Россия олимларидан В.М. Монахов: «ПТ – аввалдан режалаштирилган натижаларга олиб борувчи ва бажарилиши шарт бўлган тартибли амаллар тизимидир», - деган қисқача таърифни бера туриб, унинг асосий хусусиятларига эътиборни қаратади.
«ПТ – ўқув жараёнини технологиялаштириб, унинг қайта тикланувчанлигини ҳамда педагогик жараён турғунлигини ошириб, бу жараён ижрочисининг субъектив хусусиятларидан уни озод қилади”, - дейди В.М. Монахов.
М.В. Кларин фикрича, ПТ – ўқув жараёнига технологик ёндашган ҳолда, олдиндан белгилаб олинган мақсад кўрсатгичларидан келиб чиқиб, ўқув жараёнини лойиҳалашдир.
И.Я. Ларнернинг фикрига кўра, ПТ – ўқувчилар ҳаракатларида акс этган ўқитиш натижалари орқали ишончли англаб олинадиган аниқланадиган мақсадни ифодалайди.
В.П.Беспальконинг ўзбекистонлик шогиртларидан Нурали Сайидаҳмедов ва Абдураҳмон Очиловларнинг фикрича, ПТ – бу ўқитувчи (тарбиячи)нинг ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида ўқувчи (талаба)ларга муайян шароитда таъсир кўрсатиши ва бу фаолият маҳсули сифатида уларда олдиндан белгиланган шахс сифатларини интенсив шакллантириш жараёнидир.
Ўзбекистонлик педагог олим Б.Л. Фарберман педагогик технологияга қуйидагича таъриф беради: «ПТ – таълим жараёнига янгича ёндашув бўлиб, педагогикада ижтимоий муҳандислик онг ифодасидир. У педагогик жараённи техника имкониятлари ва инсоннинг техникавий тафаккури асосида стандарт ҳолга солиб, унинг оптимал лойиҳасини тузиб чиқиш билан боғлиқ ижтимоий ҳодисадир».
Бу таърифларни узоқ хорижда берилган таърифлар билан солиштириб кўриш учун япон педагог олими Т. Сакомото берган таърифни келтирамиз. “ПТ, - дейди Сакомото, - бу тизимли фикр юритиш усулини педагогикага сингдириш, бошқача қилиб айтганда, педагогика жараённи муайян бир тизимга келтиришдир».
Айнан тизмли ёндашув педагогик технологияларни ўқитишга бошқа ёндашувлардан фарқловчи асосий белги ҳисобланади.
Педагогик адабиётда педагогик технологияга берилган бошқа таърифлар (В. Гушаеев, В. Сластенин, Б. Лихачев, И. Волков, М. Чошанов, Ч.Юдит ва бошқалар) ҳам келтирилади, аммо уларнинг биронтаси ЮНЕСКО таърифи дражасига кўтарила олмаган.
Бирлашган миллатлар ташкилотининг нуфузли идораларидан бири бўлган ЮНЕСКОнинг таърифи бўйича, «ПТ – бу билим бериш ва уни эгаллашда техника ва инсон ресурсларини ўзаро узвий боғлик ҳолда кўриб, бутун таълим жараёнини лойиҳалашда ва амалда қўллашда мажмули ёндашув усулидан фойдаланишдир».
Келтирилган таърифларни илмий-фалсафий нуқтаи назардан таҳлил қиладиган бўлсак, узоқ хорижда берилган таърифлар билан МДҲ мамлакатлари олимларининг берган таърифлари бир-бирига яқин келса-да, фарқи ҳам анчалигини кўрамиз. Жумладан, Сакомото ва ЮНЕСКО таърифларида тизимли ёндашув тамойилига алоҳида урғу берилган. МДҲ олимларининг ПТ га берган таърифларида мажму ёндашув эслатиб ўтилгани билан, ўқув жараёнининг лойиҳасини тузишганда уни мутлоқ унутиб, тизимли ёндашув тамойилининг қонун ва қоидаларига сира ҳам амал қилишмаганини кўрамиз.
Ҳақиқатда эса, объектив борлиққа тизимли ёндашув тамойилини яхши билган кишига Сакомото айтганидек, «ПТ – ўқув жараёнини муайян бир мажмуга келтиришдир», деган тушунча кифоя қилади. Бу тушунча орқали ПТ нинг бошқа ҳамма хусусиятларини, яъни мақсадга йўналтирилганлигини, бир неча ўзаро узвий боғлиқ бўлган қисмлардан ташкил топганлигини ва бошқаларни англаб олса бўлади. Чунки бу хусусиятларнинг ҳаммаси, тизимлар назариясига биноан, тизим деб ном олган нарса ва ҳодисаларнинг ажралмас сифатларидир.
Ундан ташқари, Россия ва Ўзбекистон олимлари «таъриф» деб айтганларининг ҳаммаси ҳам «таъриф» мақомига эга бўлолмайди. Таъриф тузишнинг ўз қонун-қоидалари, яъни таъриф тузиш назарияси бор. Таъриф ушбу назариядан келиб чиқиб тузилса, у ҳақиқий ҳисобланади. Биз таҳлил қилган таърифлар эса, Сайидаҳмедов ва Очиловларникидан ташқари, педагогик технологиянинг у ёки бу хусусиятларини очиб берувчи ё унинг таснифини ифода этувчи тушунчалар ёки уларнинг омухталаридир.
Педагогик технологиянинг асосий тушунчаси, сўзсиз, ўқув жараёнига тизим сифатида ёндашишдир. Бунда таълим-тарбияда иштирок этувчи барча нарса ва ҳодисалар ўзаро функционал боғлиқда бўлиб, бир бутунликни, яъни педагогик жараён мажмуини ташкил қилади. Педагогик жараён мажмуини муайян бир вақт мобайнида босқичма-босқич амалга оширилиши педагогик технология дейилади.
Ўзбекистонлик педагог олим Л.В. Голиш таълим технологиясини техник технологиядан келиб чиққан ҳолда уч хил атамасини ифодалаб берган: