Nostandart testlar Reprezentativ tizimlarning odam hayoti faoliyatida namoyon bo’lishi

Etakchi qo‘l, ko‘z va quloqni aniqlash metodlari. Neyropedagogik diagnostikada inson bosh miya funksional assimmetriyasining tiplari bo‘yicha bolalarni shartli ravishda uch guruhga – chap miya yarimshari faoliyatiga tayanadiganlar, o‘ng yarimshari faoliyatiga tayanadiganlar va miya yarimsharlar funksional assimmetriyasi aralash bo‘lganlarga ajratish mumkin:

• 
  miyaning chap miya yarimshari faoliyatiga tayanadiganlar – o‘ng qo‘li, ko‘zi va qulog‘i etakchi bo‘lganlar;
  
• 
  miyaning o‘ng yarimshari faoliyatiga tayanadiganlar – o‘ng qo‘li, biroq chap ko‘zi va qulog‘i etakchi bo‘lganlar;
  
• 
  miya funksional assimmetriyasining aralash tipi – o‘ng qo‘li etakchi, biroq etakchi ko‘zi va qulog‘i turlicha bo‘lganlar.
  

CHapaqaylar ko‘pincha o‘ziga xos xarakterdagi funksional assimetriyaga ega bo‘lgan o‘ng yarim shar tipiga mansub bo‘lganliklari sababli neyropedagogik diagnostikada alohida o‘rin tutadilar.
Kishida qaysi qo‘l, ko‘z va quloq etakchi ekanligini maxsus mashqlar yordamida aniqlash mumkin. Quyida ulardan ayrimlarini keltiramiz.
Motor sohasining asimmetriyasini yoki bolaning etakchi qo‘lini aniqlash. Bolaning etakchi qo‘lini aniqlash uchun undan quyida keltirilgan mashqlarni bajarishi so‘raladi. Bunda, albatta, bolaning yosh xususiyatlarini xisobga olinishi kerak bo‘ladi.
1. Qartalarni tarqatish. Bunda qartalarni taxlaydigan qo‘l – etakchi qo‘l xisoblanadi.
2. Qarsak chalish – qaysi qo‘l etakchi bo‘lsa, o‘sha qo‘l yuqorida bo‘ladi.
3. Boltga buralgan gaykani echish.
4. O‘yinchoq xayvonchani qo‘lda ushlab silash – etakchi qo‘l silaydi.
5. Igna teshigidan (xalqachadan) ip o‘tkazish – etakchi qo‘l ipni ushlaydi.
6. Gugurt yoqishni ko‘rstish – etakchi qo‘l gugurt cho‘pini ushlaydi.
7. SHisha idish qopqog‘ini (qopqoq qattiq buralgan bo‘lishi kerak) ochish yoki po‘kagini sug‘urib olish – o‘ng qo‘l qopqoqni yoki po‘kakni ushlaydi.
8. Mix qoqish – bolg‘acha etakchi qo‘lda ushlanadi
Ko‘rish analizatorining asimmetriyasini yoki bolaning etakchi ko‘zini aniqlash. Bolaning etakchi ko‘zi oddiy test yordamida aniqlanadi. Buning uchun bolaga kichkina teshikchasi bo‘lgan qog‘oz varag‘i berib, undan qo‘llarini oldinga uzatgan holda ushlab, teshikcha orqali o‘zidan bir necha metr narida turgan odamning burun qirrasiga ikkala ko‘zi bilan qarashi so‘raladi. Bunda bola vazifani etakchi ko‘zi bilan bajaradi.
Eshitish analizatorining asimmetriyasini yoki bolaning etakchi qulog‘ini aniqlash. Etakchi quloqni aniqlash maqsadida boladan mexanik soat ishlayotganligini quloq solib aniqlashi so‘raladi. Buning uchun kichkina mexanik soatni bolaning ro‘parasiga qo‘yiladi. Mexanizmlari juda past tovushda ishlasa bola soatni har ikkala qulog‘iga tutib ko‘rishi mumkin. Soat mexanizmlari ishlayotganligini qaysi qulog‘i bilan uzoqroq vaqt eshitishga urinib ko‘rsa, bolaning o‘sha qulog‘i etakchi quloq vazifasini bajaradi.
Bundan tashqari, etakchi quloqni aniqlashda dixotik test o‘tkazish ham mumkin. Dixotik test – bu har ikkala quloqqa ikki xil tovush stimulidan foydalanib ta’sir etiladi va ta’sir ob’ektidan nimani eshitganligi so‘raladi. Bu qaysi quloq yuqori darajada tovushlarni farqlashini, ya’ni eshitish analizatori asimmetriyasini aniqlash imkonini beradi. Eshitish analizatori asimmetriyasi odamning ilk bolalik davrida paydo bo‘lib, butun hayoti davomida o‘zgarmaydi .
Mazkur metodikaning eksperimental materiali bolaning har ikkala qulog‘iga ikki hil - 4 juftdan iborat 10 seriyali oddiy so‘zlardan iborat bo‘lib, ikki marotaba eshittiriladi. Tadqiqot davomida har bir quloqqa 80ta, jami 160ta so‘z eshittirilib, so‘zlar orasidagi interval 0,5 soniyani, seriyalar orasidagi interval esa – 20 soniyani tashkil qilishi mumkin. Optant qaysi qulog‘iga eshittiriilgan so‘zlarni ko‘proq eslab qolsa, uning o‘sha qulog‘i etakchi xisoblanadi.