Nukus davlat pedagogika instituti "kelishilgan"

TARIYX PÁNLERI BOYINShA TEMALAR 
Ózbekstan tariyxı. Tariyx pániniń predmeti, teoriyalıq metodologiyalıq 
negizleri, derekleri, Ózbekstan tariyxı, Qaraqalpaqstan tariyxı – jahan tariyxınıń 
ajıralmas bólegi ekenligi. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniw usılları. 
Házirgi kúnde úlkemiz tariyxınıń máseleleri.
Tariyxtı dáwirlestiriw. Ózbek mámleketshiligi tariyxı. Áyyemgi duńya 
tariyxı, Orta ásirler tariyxı, Jańa hám eń jańa tariyx. Úlkemiz tariyxınıń hár 
tárepleme jetik insandı qáliplestiriw hám milliy ǵárezsizlik ideyası ruwxında 
tárbiyalawdaǵı áhmiyeti. Tariyxtı úyreniwde jazba hám materiallıq derekler. 
Derektanıw hám Tariyxtanıw pánleriniń roli hám predmeti.
Áyyemgi obshinalıq jámáát dáwiriniń tariyxıy derekleri. Arxeologiya, 
tariyxıy antropologiya, Etnologiya, Tariyxıy derek túsinigi. Áyyemgi xalıq awızeki 
derekleri hám jergilikli jazba derekler. Zoraastrizmniń muqaddes kitabı 

---

36 
«Avesto»da tariyxıy derekler. Grek, Rim hám basqa tariyxshılardıń tariyxıy 
miynetleri. Orta Aziya áyyemgi tariyxınıń dáwirleri hám basqıshları. Áyyemgi 
urıwshılıq jámáátleri. Analıq hám atalıq (matriarxat, patriarxat). Arxeologiyalıq 
izertlewler nátiyjesinde dáwirlerge bóliniw xám arxeologiyalıq izertlew alıp barǵan 
ilimpazlardan Ya.Gulyamov, S.P.Tolstov h.t.b. miynetleri. Poleolit, Mezolit, 
Neolit, Eneolit basqıshları. Orta Aziyada áyyemgi adamlar jasaǵan orınlardıń 
tabılıwı. Eń qádimgi tas ásiri adamları. Orta Aziyadaǵı eń qádimgi adamlar jasaǵan 
mánziller; Selengur, Guldara, Bóriqazǵan, Kólbulaq. Qaraqalpaqstanda Túslik Aral 
hám Shıǵıs Araldaǵı áyyemgi adamlardıń estelikleri. Poleolit hám neolit dáwiriniń 
estelikleri. Kelteminar. Tazabaǵjap, Suwjarǵan, Ámirabad, Uyǵaraq, Tagisken, 
áyyemgi qáwimler. Tas dáwiri alamlarınıń quralları. Terimshilik hám ańshılıq. 
Ottan paydalanıw. Orta Aziya boylap áyyemgi adamlardıń taralıwı, olardıń mákan 
jayları: Tesiktas, Obirahmat, Kólbulaq, Zirabulaq h.t.b. Must`e dáwiriniń 
ózgesheligi. Orta Aziyada házirgi kelbettegi qádimgi adamlardıń qáliplesiwi hám 
antropogenez protsessleri. Orta Aziyadaǵı urıwshılıq jámáátleriniń payda bolıwı. 
Miynet qurallarınıń jetilisiwi. Orta Aziya mezolit hám neolit dáwirindegi 
mánziller. «Neolit revolyutsiyası». Tariyxıy mádeniy wálayatlardıń qáliplesiwi. 
Jaytun mádeniyatı hám onıń kelip shıǵıw máselesi. Jámiyetlik qatnasıqlar. Sem`ya, 
neke, urıw, káwim. Turmısı hám xojalıǵı. Ónermentshiligi. Súwretlew óneri. 
Kelteminar mádeniyatı. Janbasqala Xisar mádeniyatı. Orta Aziya eneolit 
dáwirinde, basqıshları, sáneleri, ózgesheligi. Orta Aziyada Shıǵıs Kaspiy boyında, 
Murǵab alabı, Zarafshan, Anaw, Qaradáne, Geoksyur, h.t.b. mákanları. Xojalıǵı, 
ónermentshiligi, diniy isenimleri. Orta Aziya bronza hám dáslepki temir 
dáwirinde. Sapallı tóbe, Jarqorǵan, Bostan, Anqa-5, Kevat-3, Kókshe, Zaman baba 
h.t.b. Dáslepki temir dáwiriniń estelikleri, ózgesheligi, turmıs qálpi hám 
mádeniyatı. 
Mámleketshilik túsinigi. Duńya júzinde eń dáslepki mámleketlerdiń payda 
bolıwı hám ózgesheligi. «Avesto»da áyyemgi mámleketler tuwralı maǵlıwmatlar. 
Orta Aziyada Baktriya, Xorezm, Soǵdiana, Parfiya, Marǵiena tariyxıy-mádeniy 
birlespeler. Áyyemgi Xorezmge tiyisli tariyxıy derekler. Mámleketlerdiń 
geografiyalıq 
jaylasıwı, xojalıǵı, xalqı, mádeniyatı, áyyemgi qalaları, 
Karaqalpaqstan aymaǵındaǵı áyyemgi mámleketlik birlespeler. Topıraq qala, 
Qoyqırılǵan qala, Xaywan qala h.t.b. tuwralı derekler hám izertlegen ilimpazlar.. 
Axamaniyler mámleketi hám onıń Turanǵa basıp kiriwi. Axamaniyler 
saltanatı. Iran shahı Daro 1. Shiraq. Grek Makedon mámleketi hám Iskender 
Zulqarnaynnıń Turanǵa basıp kiriwi, oǵan qarsı azatlıq háreketleri. Selevkiyler 
dáwirinde Turan xalıqları. Baktriya mámleketi. Jámiyetlik dúzimi, Parfiya Kanǵ 
hám Davan mámleketleri, Xorezm mámleketi, Kushan saltanatı, mádeniyatı, 
xojalıǵı, qalaları. VI-VIII ásirlerde Maverenaxrdaǵı mámleketler. Suǵd. 
Toharistan, Davan, Parkana, Shash, Elaq, Oral-Kerder, Xorezmde Afriǵiyler 
mámleketi, dúzilisi hám xojalıǵı, qalaları, mádeniyatı, kórkem óner, jazıwı. Ilimiy 
derekler, Arabstan hám Islam dininiń taralıwı, Arab basqını Xorasanda hám 
Maverennaxrda xalifalıqtıń húkimranlıǵı. Abu Muslim qozǵalańı, Sumbad 
qozǵalańı.

---

37 
VIII-ásirdiń ekinshi yarımı hám IX ásir baslarındaǵı xalıq kóterilisleri. 
Mukanna basshılıǵındaǵı «aq kiyimliler» qozǵalańı, kelip shıǵıw sebepleri, jeńilip 
qalıwı. Abduxaib hám Ibn Lays qozǵalańları. VII-IX ásirlerde Maverennaxrdaǵı 
jámiyetlik, ekonomikalıq hám mádeniy turmıs, qalaları. Samarqand, Buxara, 
Paykent, Pandjikent h.t.b. Ónermentshilik, diyqanshılıq, sharwashılıq. Xorasan 
hám Maverennaxrdıń xalifalıqtan ajıralıwı. Tahiriyler dinastiyası hám mámleketi. 
(Nux, Axmad, Ilyas, Yaxe)-Maverennaxrdıń wálayatlarǵa bóliniwi. Nayıblıq 
basqarıwı. Salıqlar, xojalıq isleri. Islam dini-samaniyler mámleketi ideologiyası. 
Jer suw qatnasıqları. Qaraxaniyler mámleketi. Ǵaznaviyler mámleketi. Alp Tegin, 
Maxmud Ǵaznaviy (998-1030). 
X-XI ásirlerde Túslik hám Arqa Xorezm, mámleketiniń payda bolıwı. 
Xorezmniń baǵındırıwı Óǵuz hám Pecheneg qábileleri Aral boyı xalıqları. 
Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiw etnogenezi hám etnik kelip shıǵıw 
mashqalası. Xorezmshahlar mámleketi. VIII ásirdiń ekinshi yarımı XII ásirdiń 
Maverennaxr hám Xorasanda mádeniy turmıs. X ásirde ózbek xalqınıń qáliplesiwi. 
Yusuf Balasuǵiniy, Maxmud Qashǵariy, Axmed Yugnakiy h.t.b. Turkiy tilles 
xalıqları ilim, mádeniyatı, Tasavvuf (sufiylıq) táliymatı. F.Attor, Jamalatdin 
Rumiy, Xoja Axmed Yassaviy, I.Buxariy, Hákim ata Termeziy, Najmiddin Qubro 
h.t.b. Movoronaxr hám Xurosanda monǵollardıń basqını hám oǵan qarsı xalıq 
kóterisleri. Altın Orda hám onıń dúziliwi. Monǵol xanlarınıń Maverennaxrǵa 
hújimleri, XIV-ásirdiń 50-60 jıllardaǵı kelispewshilikler. Oraylıq Aziya xalıqları 
turmısında júz bergen Oyanıw (renessans) dáwiri, ata babalarımızdıń jáhán 
tsivilizatsiyasına qosqan úlesi. (IX-XII, XIV-XV) ásirler. Oraylıq Aziya 
mámleketlerinde islam renessansınıń tásiri. Ózbekstan aymaǵında IX-XII ásirlerde 
ilim-pán hám mádeniyattıń rawajlanıwı. Al` Xorezmiy, Al` Ferǵaniy, Farabiy, Ibn 
Sina, Al` Beruniy, Al` Kerderiy, At Termeziy, Hákim ata, Yassawiy, Buxariy h.t.b. 
ullı alımlar, ruwxaniylerdiń xızmetleri, miynetleri, Ámir Temur hám onıń 
áwladları saltanatında ilim-pán, mádeniyattıń qayta rawajlanıwı. Mırza Uluǵbek, 
Alisher Nawayı hám basqa da alımlardıń jáhán ilim-pánge qosqan úlesi. Oraylıq 
Aziyada musılman ádeptanıwshılıq, hádistanıwshı alımlar: Imam al` Buxariy, At 
Termeziy, Al` Kerderiy hám t. b. 
XIV-ásirdiń ortalarında Maverennaxrdaǵı siyasiy jámiyetlik jaǵday.
Temurdıń siyasiy maydanǵa keliwi oraylasqan mámleket qurıw ushın gúres Amir 
Temurdıń oraylasqan mámleket dúziw hám onı bekkemlew, áskeriy júrisleri hám 
ishki-sırtqı siyasatı, mádeniyat, ilim, pánge bolǵan kóz qarasları hám onıń 
tariyxtaǵı ornı «Temur túzikleri» hám onıń áhmiyeti. Ózbek mámleketi Abulxayr 
dáwirinde. Shaybaniyler Safaviyler. Baburdıń mámleket basına keliwi. Húkimran 
dinastiyalar arasında hákimiyat ushın gúres (XVI-XVIII-ásir). Buxara xanlıǵınıń 
qáliplesiwi. Abdullaxan II (1557-1598). XVI-ásirde awıl-xojalıǵı hám diyxanlardıń 
awhalı. Orta ásirlerdegi qalalar Buxara, Tashkent, Andijan, Axsi, Shaxrisabz, 
Termiz, Qarshi. 
XVI-ásirdegi siyasiy keskinliklerdiń ósiwi. Salıq hám zulımnıń kúsheyiwi 
1588-jıldaǵı Tashkent qozǵalańı. XVI-ásirdegi xalıqtıń etnikalıq quramı, XVI-
ásirlerden Xorezm, Shaybaniyxannıń Xorezmdi basıp alıwı. XVI-ásirdegi Xiywa 

---

38 
xanlıǵında jámiyetlik ekonomikalıq qatnasıqlar, mámleketlik dúzilis, Xiywa 
xanlıǵı hám Qaraqalpaqlardıń siyasiy-jámeiytlik, ekonomikalıq mádeniy jaqtan 
rawajlanıwı, Xiywa Xorezm paytaxtı (1556j). XVIII-ásirdiń basında Buxara 
xanlıǵınıń hálsirewi. Ubaydullaxan-II taxtqa shıǵıwı, Abulfayzxan, Nodirshax. 
XVII-XVIII-ásirdiń birinshi yarımında Xiywa xanlıǵı, Arab Muxammed 
húkimranlıǵı, Abulǵazıxan h.t.b. Qoqan xanlıǵınıń qáliplesiwi. Shaxrux 
húkimranlıǵı, Alımxan (1800-1803). Xanlıqlarda xojalıq, salıq, sawda qatnasıqları, 
mádeniyatı, Rossiya menen qatnasıqları. Ádebiyatı, arxitektura, teatr, muzıka, 
ónermentshilik, qalalarındaǵı mádeniy turmıs.
Orta Aziya aymaqların Patsha Rossiyasınıń basıp alıwı. Aqmeshit tragediyası, 
Qoqand xanlıǵınıń saplastırılıwı. Túrkistan xalıqlarınıń mádeniy hám aǵartıwshılıq 
turmısına Patsha Rossiyasınıń zıyanlı tásiri. Xalıqtıń huqıqları, úrip-ádetleri, 
ruwxıylıǵınıń rawajlanıwına zıyan keltiriliwi. Ruslastırıw siyasatı. Rus-tuzem 
mektepleri hám t.b. Ózbekstan aymaǵında patshashılıqtıń kolonial siyasatına qarsı 
milliy azatlıq gúreslerdiń baslanıwı.
XX-ásir baslarında Buxara, Tashkent, Andijan h.t.b. sháhárlerde mádeniy, 
ruwxıy-aǵartıwshılıq, jadidshilik kóz qaraslardıń júzege keliwi. Jadidshilerdiń 
Túrkistan hám Xorezm aymaǵında alıp barǵan mádeniy aǵartıwshılıq xızmetleri. 
Orta Aziya hám Qazaqstanda patsha Rossiyasınıń márdikarlıq siyasatı hám urısqa 
qarsı xalıq qozǵalańları. Onıń áhmiyeti (1916-jıl). Rossiya mámleketindegi 
bol`shevikler 
revolyutsiyasınıń 
Túrkistan 
aymaǵına 
tásiri. 
Túrkistan 
avtonomiyasınıń dúziliwi, onıń aqıbetleri (1917-j fevral`-1918-j dekabr`). 
Ózbekstan aymaǵında bol`shevikler siyasatına qarsı ǵárezsizlik háreketiniń 
baslanıwı. Buxara, Fergana, Xorezm aymaǵında ǵárezsizlik ushın háreketlerdiń 
qáliplesiwi hám onıń aqıbetleri. Orta Aziyadaǵı xalıqlar arasında bol`shevikler 
siyasatı hám onıń Buxara hám Xiywada milliy azatlıq háreketleri hám olardıń 
aqıbetleri. Ózbekstanda sovet hákimiyatı dáwirinde hár qıylı siyasiy, milliy birlik 
háreketler: Ózbekstan mámleketiniń dúziliwi (1924-j) hám elde sovetlerdiń 
administrativlik buyrıqpazlıq, byurokratiyalıq dúziminiń payda bolıwı. Ózbek 
xalqınıń milliy zıyalıları hám olardıń repressiyalıq siyasatqa qarsı nariyzalıqları. 
Ózbekstanda repressiyalar: 20-30-jj hám 40-50 jj. baslarında siyasiy 
quwdalawshılıq, ruwxanıy hám milliy kadrlardı joq etiw (repressiya) siyasatı. 
Ózbekstanda ilim-pán hám mádeniyat ziyalılarına qarsı repressiyalar. 
Ózbekstan xalıqlarınıń úrip-ádetleri, milliy qádiriyatlarına qarsı partiyalıq 
quwdalawshılıq háreketler. Ózbekstan musılmanlarına qarsı quwdalawshılıq. 
Ózbekstannıń 20-30-jıllardaǵı ekonomikası, awıl-xojalıǵınıń Oray ushın shiyki zat 
regionı bolıp qáliplesiwi. Ózbekstannıń 20-30-jıllardaǵı bilimlendiriw, ilim-pán,
mádeniyat, ruwxıy-aǵartıwshılıq, ádebiyat hám til máselelerinde shekleniwshilik. 
Meshit-medreselerdiń jabılıwı, eski ózbek tilin sheklew h.t.b. Ózbekstanda 
ekonomika hám sotsiallıq rawajlanıwdıń bir tárepleme júrgiziliwi hám onıń 
aqıbetleri. Aral ekologiyasınıń payda bolıwı hám onıń Qaraqalpaqstan 
ekonomikasına tásiri. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan 50-80-jj. Ilim, pán hám 
mádeniyat tarawındaǵı nátiyjeler hám mashqalalar. Elde kommunistlik 

---

39 
ideologiyanıń húkimranlıǵı. Ózbek xalqınıń tili, milliy qádiriyatı, ruwxıy 
miyraslarınıń rawajlanıwına monopartiya siyasatınıń unamsız tásiri.
Ózbekstan Respublikasında mámleketlik ǵárezsizliktiń qolǵa kiritiliwi. 
Ózbek tiline mámleketlik til biyligin beriliwi. Ózbekstannıń birinshi Prezidenti 
I.A.Karimovtıń xızmetleri. Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizliginiń 
járiyalanıwı. 
Ózbekstan-ullı, imkaniyatlarǵa iye mámleket, tábiyiy resursları, hasıl jerleri, 
qúdiretli ekonomikası, ilim-texnikası hám ruwxıy baylıqlarına iye ekenligi. 
Ózbekstan Respublikası hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituttsiyaları, 
mámleketlik nıshanları: Gerb, Gimn, Bayraq, Milliy valyuta «swm» payda bolıwı. 
Ózbekstannıń ózine tán ǵárezsiz rawajlanıw jolı. «Ózbek modeli». Ekonomikalıq 
reformalardıń tiykarǵı printsipleri. 
Ózbekstan Respublikası milliy, huqıqıy mámleketlik hákimiyatına ótiwiniń 
ózine tán jolı. Respublikada jámiyetlik siyasiy ózgerisler. Kóp partiyalılıqtıń payda 
bolıwı. Mámlekette nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatınıń 
tarmaqlarınıń qáliplesiwi. Oliy Májilistiń dúziliwi, wazıypaları hám xızmetleri. 
Ózbekstan Respublikasında mámleketlik hákimiyat dúziminde Prezidentlik 
basqarıwdıń járiyalanıwı. Siyasiy partiyalardıń rawajlanıwı. Ózbekstanda ǵalaba 
xabarlandırıw dúzimi baspa sóz, radio-tele kórsetiwlerdi demokratiyalastırıw. 
Ózbekstan Respublikasınıń bazar qatnasıqlarına, ekonomikalıq reformalarǵa 
ótiwde «ózbek modeli». Ózbekstanda ekonomikalıq reformanı tereńlestiriw 
jolındaǵı bes printsipi. Bazar qatnasıqlarında huqıqıy negizleriniń payda bolıwı. 
Mámleketlik múlkti menshiklestiriw, múlkdar iyesiniń kishi hám orta biznestiń 
áhmiyeti. Ózbekstanda bazar infrastrukturasınıń payda bolıwı. Ózbekstanda sanat 
hám qurılıstıń rawajlanıwı. Ózbekstannıń ekonomikalıq reformalarında, awıl-
xojalıǵınıń ornı hám imkaniyatları. Ózbekstanda kúshli sotsiallıq siyasattıń 
rawajlanıwınıń óz jolı. Sırt eller menen ekonomikalıq baylanıslar. 
Ózbekstannıń ǵárezsizlik jolında ruwxıy turmısı. Ruwxıy qádiriyatlardıń 
tikleniwi. Ózbek xalqınıń ullı ilimpazları, ruwxaniy allamalarınıń miynetleri 
ǵárezsizlik jıllarında ilim, mádeniyattıń rawajlanıwı. Ózbekstanda tariyxıy 
esteliklerdi, diniy qádiriyatlardı, islam ruwxıylıǵın tikleniwi. Xalqımızdıń úrip-
ádetleri, dástúriniń tikleniwi. Milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń payda bolıwı. 
Tálim haqqında Nızam, kadrlar tayarlawdıń milliy dástúrleriniń qabıl etiliwi. 
Respublikamızda ziyrek hám jaslardı, talabalardı shet ellerde oqıtıw, oqıtıwshı 
kadrlarınıń pedagogikalıq sheberligin asırıw. Ilim-pánniń jańalanıwı, mádeniyat 
hám kórkem óner ádebiyattıń rawajlanıwı, den-sawlıq, sport, turizm h.t.b. 
rawajlanıwı. 
XXI-ácir bosaǵasında xalıqaralıq jaǵday hám qatnasıqlardıń túpkilikli 
ózgeriwi. Ózbekstannıń geosiyasiy imkaniyatları hám onıń Oraylıq Aziyada 
tutqan ornı. Ózbekstannıń jáhán birlesigine qosılıwı. BMSh, EQHT, Evropa 
awqamı hám t.b. awqamlarǵa aǵza bolıwı hám olar menen birge islesiwi. 
Ózbekstannıń shet el mámleketleriniń ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq hám 
mádeniy shólkemleri menen baylanısları. Ózbekstannıń sırtqı siyasatı hám 
diplomatiyası. Ózbekstannıń GMDA Evropa AQSh mámleketleri menen kóp 

---

40 
tárepleme birge islesiw, Oraylıq Aziyadaǵı mámleketler menen hár tárepleme birge 
islesiwi. Ózbekstannıń sırtqı siyasatındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlarınıń tereńlesiwi 
hám xalıq aralıq ornınıń artıp barıwı. Ózbekstan Respublikasınıń xalıqaralıq 
terrorizmge qarsı gúresin hám dúńya sherikligindegi abroyınıń ósiwi. 
Qaraqalpaqstan ǵárezsizlik jılları sırtqı baylanıslardıń rawajlanıwı.