Nuraliyeva xafiza otaevna
Download 1.95 Mb. Pdf ko'rish
|
Гигиена дарслик ПДФ
54 3.2. ISHCHI ZONASI HAVOSI CHANGINING GIGIYENIK AHAMIYATI Ishlab chiqarish korxonalarida eng ko‗p tarqalgan salbiy omillardan biri chang hisoblanadi. Chang deb, zarrachlarning diametri mm ning bir necha ulushidan milimikronlargacha kattalikka ega bo‗lgan qattiq zarrachalarning havo muxitida muallaq holda bo‗lishiga aytiladi va ularni aerozollar deb nomlash ham mumkin. Changlar tabiatda hosil bolishiga qarab ikki xil bo‗ladi: tabiiy va sun‘iy. Tabiiy changlar – tabiatda hosil bo‗ladigan changlar (shamollar ta‘sirida hosil bo‗ladigan changlar, vulkon changlari va boshqalar). Sun‟iy changlar – inson faoliyati natijasida (biron bir buyumga ishlov berish natijasida) hosil bo‗ladi. Sanoat changlari kelib chiqishi bo‗yicha quyidagicha bo‗lishi mumkin: 1. Organik— o‗simlik changlaridan tashkil topgan (paxta, daraxt, tamaki, o‘simlik va boshqalar) va hayvon mahsulotlarini qayta ishlash natijasida hosil bo‗ladigan chanlarg (suyak, jun, teri va boshqalar); 2. Noorganik— mineral birikmalardan va metal changlaridan tashkil topgan (kvars, silikat changi va boshqalar); 3. Aralash changlar (organik va noorganik changlar). Chang o‗zining fizik-kimyoviy xususiyatlariga ko‗ra aerozollarga kiradi, ya‘ni dispers muhit gazdan, dispers fazasi esa qattiq yoki suyuq moddalar zarrachalaridan tashkil topgan bo‗ladi. Hosil bo„lishiga qarab quyidagilarga bo„linadi: 1. Maydalangan aerozollar (dezintegratsiya aerazoli) — qattiq jismning mexanik yo‗l bilan maydalanishi natijasida hosil bo‗lgan zarrachalar. 2. Kondensatsiya natijasida hosil bo‗lgan aerazollar (eritish, payvandlash va boshqalar). Bunda dispers faza sifatida chang zarrachalari, dispersli muxit esa - havo hisoblanadi. Gigiyenik ahamiyatga faqat havo muxitida bo‗ladigan changning konsentratsiyasigina emas, balki uning kelib chiqishi, kattaligi va chang zarrachasining tabiati xam muhimdir. Chang zarrachalarining shakli uning qanday hosil bo‗lishiga bog‗liq. 55 Chang zarrachalarining katta-kichikligi bo‗yicha (chang dispersligi) katta dispersli (chang zarrachlarining kattaligi - 10 nm), o‗rta dispersli (5-10 nm), kichik dispersli (0,25 - 0,5 nm) va ultrakichik dispersli (0,25 nm dan kichik) changlarga bo‗linadi. Changning kimyoviy tarkibi katta gigiyenik ahamiyatga ega, chunki changning organizmga ta‘sir ko‗rsatish harakteri unga bog‗liq bo‘ladi va quyidagilarga farqlanadi: fibrogenli, qo‗zgatuvchi yoqi qichituvchi, toksik (zaxarli), allergenli ta‘sirlar. Fibrogenli ta‘siri: changga oid patologiya va eng ko‗p va og‗ir kechadigan kasb kasalliklariga kiradi. Chang ta‘siri natijasida spetsifik va nospetsifik kasb kasalliklari kelib chiqadi. Spetsifik kasb kasalligiga pnevmokoniozlarni kiritish mumkin. «Pnevmokoinoz» atamasini tibbiyotga 1866 yili Senker kiritgan, pnevmokoinoz so‘zining ma‘nosi yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, «pnevmon»- «o‗pka», «konis»-chang demakdir. Changlarning kimyoviy tarkibiga qarab pnevmokoniozning quyidagi turlari mavjud: 1. Silikoz — ozod kremniy (II)- oksidini ko‗p miqdorda tutuvchi changning surunkali ta‘siridan yuzaga keladigan kasb kasalligi. 2. Silikatozlar (asbestoz, talkoz va boshqalar) kremniy (II)- oksidni birikma holida tutuvchi, minerallar, silikatlarning surunkali ta‘siri natijasida kuzatiladigan kasb kasalliklari. 3. Antrakoz— ko‗mir changining ta‘siri sababli yuzaga keladigan kasb kasalligi. 4. Sidiroz – temir changi ta‘sirida kelib chiquvchi kasb kasalligi. 5. Amiloz – un va kraxmal changi ta‘sirida kelib chiquvchi kasb kasalligi. 6. Bissinoz – paxta changi ta‘sirida kelib chiquvchi kasb kasalligi. Silikoz kasalligi pnevmokoniozlar orasida eng ko‗p tarqalgan va bu kasallikning kelib chiqish tezligi changning havodagi konsentratsiyasigagina bog‗liq bo‗lmay, balki uning organizmga ta‘sir etish muddatiga, chang tarkibidagi ozod kremniy oksidining foizdagi miqdoriga bog‗liqdir. Shuning uchun "zaxarsiz" bo‗lgan changlarga gigiyenik me‘yor ishlab chiqishda uning tarkibidagi ozod kremniy oksidining foizdagi miqdori inobatga olinadi. 56 Pnevmokaniozlar ko‗pincha sil kasalligi kabi og‗ir asoratlar sababli bo‗ladi. Pnevmokaniozlarning tuberkulyoz bilan birikishi kaniotuberkulyoz deb ataladi. Silikoz azod kremniy (II)- oksid (qum tuproq changi) uzoq vaqt davomida (yillar davomida) nafas bilan tushib turganda paydo bo‗ladigan kasallik, bu kasallikda o‗pka chandiq bo‗lib qoladi. Silikoz chang chiqadigan korxonalarda, ko‗mir va ruda konlarida, metall quyish jarayonida toshtaroshchilar, shishataroshlovchilar, quymalarni qum bilan tozalovchilar shuningdek, o‗tga chidamli moddalar ishlab chiqaruvchi ishchilarda uchraydi. Tarkibida 10% dan ortiq kremniy 2-oksid bo‗lgan changlar silikoz kasalligini sababchisidir. Korxona sharoitida u faqat 0,01 dan 5 nm diametrgacha chang zarrachalari bor joylarda uzoq muddat ishlaganda paydo bo‗ladi. Pnevmokoinoz turlari ichida silikoz patogenezi yaxshi o‗rganilgan. Silikoz patogenezini tekshirishda dastlab asosan ikki bosqich qayd qilingan. Birinchi bosqichda fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini hisobga olgan holda changning ta‘sir qilish mexanizmi aniqlanadi. Ikkinchi bosqich-o‗pkada qo‗shuvchi to‗qimalardan hosil bo‗lgan patologik fibrozning hosil bo‗lish mexanizmini aniqlashdan iborat. Changning organizmga ta‘sir mexanizmi to‗g‗risida bir qancha nazariyalar mavjud. Bu nazariyalar ichida ―kalloid‖ nazariyasi ma‘lum darajada diqqatni o‗ziga jalb etadi. Ozod kremniy (II)- oksidining kristallangan panjarasi (reshetka) shikastlanmagan holatda juda chidamli bo‗ladi, shu sababli, to‗qima bilan reaksiyaga kirish xususiyatiga ega emas. Agar kristallangan panjara shikastlansa, bunday holda kremniy (II)- oksidining parchalanishi kuzatiladi, buning natijasida u oqsil molekulalarining aminokislotalari bilan tez reaksiyaga kirishib, erimaydigan birikma hosil qiladi, kelgusida bu birikma patologik qo‗shuvchi to‗qima hosil bo‗lishida asosiy manba bo‗lib xizmat qiladi. Chunonchi, kolloid nazariya, mexanik ta‘sir ko‗rsatuvchi nazariyani aytib o‗tish mumkin. Shu narsa aniqki, ozod kremniy (II)-oksid ta‘sirida to‗qima oqsili denaturatsiyaga uchraydi, ya‘ni oqsil molekulalarining tuzilishi o‗zgaradi, lekin qo‗shuvchi to‗qimaning (fibroz) hosil bo‗lish mexanizmini yoritmaydi. Bundan tashqari, denaturatsiyaga uchragan oqsil qanday qilib qo‗pol tolali qo‗shuvchi to‗qimaga o‗tganligi haqida ham fikrlar yo‗q. Xuddi shunday 57 hosil bo‗lgan patologik qo‗shuvchi to‗qima denaturatsiyaga uchragan oqsilga nisbatan himoya vositasi deyishga ham asos yo‗q. Biriktiruvchi to‗qima ko‗paygan sari o‗pkaning ayrim qon tomirlari bronxiolalarni siqa boshlaydi. Kasallikda to‗qima chandiqlari bilan almashgan alveolalar nafas olganda to‗la kengaya va nafas chiqarganda toraya olmay qoladi, sekin-asta organizm uchun zarur bo‗lgan havo hajmini o‗zidan o‗tkazish xususiyatini yo‗qotadi. Korxona xizmatchilarining chang sharoitida ishlash davri oshgan sari alveolalar o‗rnida mayda qo‗shimcha to‗qimalaridan tashkil topgan tugunchalar hosil bo‗ladi, kelgusida bu mayda tugunchalar bir-biri bilan qo‗shilib, kattagina qurama (konglomerat) hosil qilishi mumkin. Bu quramalar nafas olishda ishtirok etmay qoladi. Silikoz nafas a‘zolarida og‗ir sklerotik o‗zgarishlar bilan namoyon bo‗ladi. Shu bilan bir qatorda ma‘lum o‗zgarishlar asab, limfa, yurak- tomir sistemasida, me‘da va ichakda hamda boshqa a‘zolarda kuzatiladi. Demak, silikoz umumiy kasallik bo‗lib, o‗pka to‗qimalarida bir qator o‗zgarishlar paydo bo‗lishiga olib keladi. Chunonchi, bronxlarning elastikligi pasayadi, ba‘zi hollarda spazma shishi kuzatiladi. O‗pkadagi sklerotik o‗zgarishlar kichik qon aylanish doirasiga ham ta‘sir qiladi. Bunday hollarda elektrokardiogrammada yurakning elektrik o‗qi o‗ngga engashishi-bu esa yurakning o‗ng qorinchasi kengayishi bilan ifodalaniladi. Pnevmokoinoz bilan og‗rigan odamlar o‗pkasida ikki xil-tugunchali hamda tarqalgan sklerotik (diffuz-sklerotik) turdagi morfologik o‗zgarishlar kuzatiladi. Silikozga faqatgina sifatli va ishonchli rentgenogramma belgilariga qarab tashxis qo‗yish mumkin. Download 1.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling