Nuranov Ilxam Baxadır ulı

II. Ádebiyatlardı úyreniw
Sırt el izertlewshileri hám ózbek ilimpazları tárepinen agrobiznes ústinde bir qansha izlenisler alıp barılǵan. Olardan Najibullah Hasanzoy [1], Hrabrin Bachev [2], Mandych O. hám basqalar [3], Ulrich Hess, Kaspar Richter, Andrea Stoppa [4] sıyaqlı ilimpazlar óz jumıslarında agrobizneste risk menedjmenti, investiciyalardı basqarıw, onıń túrli tarmaqları hám qanday ámelde qollanılıwı boyınsha, sonıń menen birge, agrobiznes isbilermenlik pe yamasa basqarıw uqıbı ma? degen sorawlar ortaǵa qóyıladı.
Ózbek ilimpazlarınan Khomitov K.Z. Sáhárova A.T. Aktamov B.M. Adilchaev R.T [5] lar agrobizneste investicion tartımlılıqtı asırıw máselelerinde izertlewlerdi alıp barǵan.
Najibullah Hasanzoy “What is agribusiness?” [1] atlı maqalasında agrobiznesti eki tárepleme jantasıw menen túsindiredi. Oǵan kóre agrobiznes awıl xojalıǵı kárxanaların basqarıw óneri hám ilimi esaplanadı. Basqarıw sheberligi retinde: agrobiznes hár bir shaxstıń yamasa shólkemniń tabıslı biznes júrgiziwdegi túrli kónlikpelerin birlestiredi. Ilim retinde: táwekelshilik, maǵlıwmatlardı obyektiv jıynaw hám olardı analiz qılıw menen quwatlanadı. Agrobiznes túrli pánlerden alınǵan bilimler kompleksinen ibarat.
Bul pikirge sonday sıpatlama beriw múmkin: fermer xojalıǵı óz tabısı ushın ózi háreket etedi, onıń ónim jetistiriw kólemi, texnikalıq támiynatı, miynettiń bólistiriwi sıyaqlı wazıypaları ózi tárepinen belgilenedi hám basqarıladı. Sol sebepli de bunday sistemada islewdiń nátiyjesi ayqın kózge taslanadı.
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizliginiń dáslepki jıllarınınan aq Burınǵı awqam kalxozlastırıw sistemasınan waz keship, jáhán tájiriybesine tayanǵan halda birinshi agrar reformani ámelge asırdı, yaǵniy, fermerlestiriw jolın tańlap júdá tuwrı sheshim qabılladı.
Ózbekstanda agrobiznestiń tiykarǵı buwını fermer (dıyxan) xojalıǵı esaplanadı, sebebi ol awıl xojalıq ónimin jaratıwshı birden-bir shólkem. Este saqlaw kerek bolǵan zárúrli nárse sol - fermerlik te biznes esaplanadı [6]. Rawajlanǵan bazar ekonomikası shárayatında shańaraqlıq fermer xojalıqları teńdey rawajlanadı. Evropaning bir qatar rawajlanǵan mámleketlerinde agrobiznesti tek ǵana fermerler emes, agrofirmalar, agrosanoat birlespeleri, agroklasterlar aktiv qollap -quwatlaydı. Olar joqarı dárejede qániygelesken hám zamanagóy pán-texnika jetiskenliklerine tayanǵan xojalıq esaplanadı, olar joqarı miynet ónimdarlıǵı hám sapalı ónimdi támiyinlewge qábiliyetli boladı.
Qurama Shtatlarda agrobizneslar vertikal túrde birlestirilgen hám awıl xojalıǵı qunları shınjırındaǵı kóplegen ilajlarda qatnasatuǵın iri awıl xojalıǵı korporaciyalari dep ataladı. Bunday kompaniyalar kishi hám ósimlik jetistiriwge baǵdarlanǵan hám basqa awıl xojalıǵı kárxanalarınıń ónimlerinen paydalanatuǵın organikalıq fermer xojalıqlarınan parıqlı túrde ózleriniń islep shıǵarıw, qayta islew hám satıw bólimlerin jumıs menen támiyinlewge umtıladı.[7]
Taǵı bir tárepden awıl xojalıǵında da múlkshilik formasınıń ózine tán ózgesheligi bar ekenligi óz tastıyıǵın taptı. Bunnan kelip shıǵadı, fermerlerdiń natiyjeliligi, joqarı intalı háreketleri arqasında agrar tarawdaǵı kishi hám orta biznesti, isbilermenlikti jolǵa qoyıwǵa shárayat jaratadı.
Kembridj sózliginde “Agrobiznes - bul isbilermenliktiń awıl xojalıǵı menen baylanıslı jańasha forması bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı waziypası fermerlik penen baylanıslı bolǵan barlıq ekonomikalıq iskerlikti, yaǵnıy ximiyalıq elementler, násilshilik, ósimliklerdi jetistiriw, dıyqanshılıq, awıl xojalıǵı texnikası, marketing hám satıw menen baylanıslı tarawlardı óz ishine aladı.”[8]- degen tariyp keltirilgen.
Solay eken agrobiznes sonday taraw - bul ekonomikalıq ósiwde zárúrli áhmiyetke iye bolǵan awıl xojalıǵı sanaatın qollap -quwatlaytuǵın sektor. Sonıń menen birge, ol rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń alǵa ilgerilewinde sheshiwshi rol atqarmaqta.
Agrobiznes málim bir mámlekettiń sharayatına qaray hár túrli dárejede rawajlanadı hám isbilermenliktiń prestijli túrine aylanadı. Agrobiznesler potencial túrde awıl xojalıǵı ónimdarlıǵın jaqsılawı múmkin, ol joqarı miynet ónimdarlıǵına tiykarlanadı. Sol sebepli húkimetler kóbinese awıl xojalıǵı kárxanalarına subsidiyalar usınıs etedi.