Nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy

AL-MUVASSAL san‘ati. Muvassal so‗zi arabcha tavsil so‗zidan olingan bo‗lib, 
uning lug‗aviy ma‗nosi ―vasl‖ hisoblanadi. San‘atning mazmuni ham shu ma‘noga 
yaqindir. Muvassal go‗zal lafziy san‘atdir. Muallif izohi: ―Bu san‘at aningtek 
bo‗lurkim, aningtek harflarni tarkib qilurlarkim, tamomin payvasta bitisa bo‗lg‗ay, 
netokkim bu baytni bitisa, mundog‗ bo‗lurkim: 
Ishqing g‗ami meni xasta qilsa, 
La‘ling mayi mast qilmag‗aymu?‖
103
Yuqoridagi bayt arab yozuvida bitilsa, barcha harflar o‗zaro vasl ko‗rishadi, ya‘ni 
ularning hammasi ikki tomonlama qo‗l beradigan arabiy harflardan tashkil topgan. 
Al-muvassal ―Badoe‘u-s-sanoe‘‖da muvassal tarzida uchraydi. Biroq bu risolada 
muvassalning yana boshqacha turli nav‘lari haqida ham aytilgan. 
AL-MUQATTA‟ san‘ati. Muqatta‘ arabcha taqti‘ so‗zidan olingan bo‗lib, 
―bo‗lak-bo‗lak qilmoq‖ deganidir. Shu lug‗aviy ma‘no san‘at mohiyatiga to‗la mos 
keladi. Muqatta‘ ham ajoyib lafziy san‘at hisoblanib, u go‗yo al-muvassalning 
teskari ko‗rinishidir. Muallif izohi: ―Bu aningtek bo‗lurkim, she‘re ayturlarkim, 
hech harfi kitobatta bir-biriga tutashmas: 
Dardi davri zard, ey dil, zor. 
Misoli digar: 
Zor-u zardam zi dardi on dildor‖
104
. 
Yuqoridagi misralardagi harflar arab alifbosida bir tomonlama qo‗l beradigan 
shakllar sanalib, bundagi so‗zlarning hech biri tutashmaydi, alohida ajratilib 
yoziladi. ―Badoe‘u-s-sanoe‘‖da u muqatta‘ tarzida uchrab, uning ikki navi 
to‗g‗risida aytiladi. 
103
O‘sha asar, 120-bet. 
104
O‘sha asar, 121-bet.

---

70 
Al-muvassal va al-muqatta‘ san‘atlari ham bugun nazariy manbalarda uchramaydi. 
Ularning asosiy xususiyati faqat arab harflari doirasidagina ifodalash 
mumkinligida bo‗lib, shu bois ham zamonaviy she‘rshunoslikda har ikkisi haqida 
ma‘lumot yo‗q. 
Bu faslda keltirilgan ma‘lumotlardan quyidagicha ilmiy xulosalarga kelish 
mumkin: 
1. 
―Funun ul-balog‗a‖ risolasida shu kabi yuqorida nomlari zikr etilgan 42 ta 
boshqa manbalarda uchramaydigan badiiy san‘at haqida ma‘lumot beriladi.
2. 
Ulardan al-intiboh, al-iltifot, a-istifhom, al-istidlol, al-istidrok kabilari sof 
turkona badiiy san‘atlar bo‗lib, ular haqida zamondosh risolalarda ham ma‘lumot 
deyarli uchramaydi. Bu san‘atlar risolada jami 14 tani tashkil etadi.
3. 
Taroziy risolasida aniqlangan yangi san‘atlar mumtoz poetikamiz uchun 
tamomila yangilik yoki kashfiyot hisoblanmaydi. Buning boisini ikki xil asos bilan 
isbotlash mumkin: birinchidan, yuqoridagi san‗atlar haqida biz ko‗rgan nazariy 
manbalarda ma‘lumot bo‗lmagani holda qaysidir ilmiy asarlarda ular to‗g‗risida 
aytilgan bo‗lishi ehtimoldan xoli emas; ikkinchidan, bu san‘atlar haqida ilmiy 
adabiyotlarda ma‘lumot berilmagan bo‗lishiga qaramay, turkiy she‘riyatimiz 
tarixida ularga misollar son-sanoqsiz topilishi ham, albatta, mumkin. 
4. ―Funun ul-balog‗a‖da uchraydigan bu kabi san‗atlar haqida zamonaviy 
risolalarda va ilmiy asarlarda kelgusida ma‘lumot kiritilishi o‗zbek 
adabiyotshunosligimiz uchun muhim muammolarni yechish omili bo‗lib xizmat 
qilishi mumkin.