Нутк маданияти ва хукук Режа


Download 25.55 Kb.
bet2/2
Sana10.02.2023
Hajmi25.55 Kb.
#1188403
1   2
2-§. Тил ва нутк
Тил ва нутк бир-биридан фарк киладиган, лекин узаро
алокадор икки ижтимоий, рухий-маънавий ходисадир. Яъни тил
алока куроли, фикр баён килиш воситаси булса, нутк сузлов-
чининг тил воситаларидан фойдаланиш жараёни ва шундай
жараён натижасида юзага келадиган фаолиятдир. Бу икки хо-
дисани киёслаганда орадаги фарклар янада ойдинлашади.
Яъни, бир аудиторияда етмиш талаба утирган булса, уларнинг
тиллари бир, лекин нугклари етмиш хилдир. Бирининг нутки
талаб даражасида булса, иккинчисиники эса мутлако талаб да-
ражасида булмаслиги мумкин. Тил факатгина алока воситаси
булиб колмасдан, балки дунёни куриш, эшитиш, билиш, идрок
этиш воситаси хамдир.
Бундан ташкари, тилнинг рухий ва эстетик ходиса экан-
лигини хам ёддан чикармаслигимиз зарур. Тил бамисоли - ум-
мон. Унда барча фикрлар учун ≪либос≫ лар топилади. Лекин
тилнинг жозибаси, камалак мисол товланиши бевосита нутк
оркали, нутк жараёнида юз беради. Баъзан нутк жараёнида
тилнинг жозибаси, жилоланиши, муъжизакорлиги юзага чикмай
колиши мумкин. Шу боис, нутк сохиби сузларнинг уз ва кучма
маъногарини тула англаши, хар бир сузнинГ услубий мёзон-
ларини, маъно кирраларини онгли идрок этиши талаб эти л ад и.
Зеро, хазрат Навоий ≪Махбуб ул-кулуб≫ асарида турри таъ-
кидлаганларидек, «Т илм ун чаш ар афб ил а н ут кн ин г о ла ти(к ур ол и)
д урв а х амн ут кд ур ки а га р н оп ис ан д з ох ирб ул са
т ил ни нго фа ти ду р^.
Тилни халк яратади, нутк; эса шахсий бойлик саналади. Хар
ким уз кобилияти, суз бойлиги, шахсий фикрлаш лаёцатига
караб ran тузади ва сузлайди. Шунинг учун хам нутк олдига
нихоятда улур бир талаб куйилади: у йн абг ап ир са нг ха м, у йл аб г ап ир Зеро, нутк (суз) аклнинг тарозуси, аклнинг улчови. Дар-
хакикат, нуткимизнинг норавонлиги тилни яхши ва мукаммал
билмаслигимиз окибатидир.
3-§. Нутк маданияти тушунчаси
Нутк маданияти инсон умуммаданиятининг бир кисми булиб,
фикрни адабий тил меъёрларига мувофик турри, эркин,
аник, мантикан изчил ёкимли ва таъсирли баён килишдир. Нутк
маданияти дейилганда тил бирликларидан, жумладан, луравий,
грамматик ва услубий воситалардан нутк жараёнида турри ва
уринли фойдаланиш назарда тутилади. Нутк маданияти киши-
.дан тил бойлигини-луравий бирликлар, грамматика, орфоэпия,
орфография, нутк услублари ва уларнинг хар бирига хос хусу-
сиятлар хамда меъёрларни юкори даражада билишни талаб
этади. Бундан ташкари, нутк маданияти кишининг шахсий мада-
ний савияси билан хам борликдир.
Шуни таъкидлаш керакки, тил мустакиллигисиз мустакил
давлатни тасаввур килиб булмайди. Шу боисдан тилимиз жозибаси,
тилимизнинг ижтимоий хаётда тутган урни, ахамияти,
нутк маданияти, нутк нафосати туррисида билим ва куник-
маларга эга булишнинг ахамияти бенихоя каттадир. Нутк маданиятнинг
яна бир жихати шуки, фикрни орзаки ёки ёзма шаклда
ифодалашда, албатта, мантикий изчиликка риоя килиш мухим-
дир. Луравий-грамматик, услубий меъёрлар адабий тилнинг
хамма куринишлари учун хос булса, имло ва тиниш белги-
1 Алишер Навоий. Асарлар, XIII том. Махбубул-кулуб. Т., 1966,60-бет.
ларига оид меъёрлар адабий тилнинг факат ёзма шакли учун,
турри таллафуз меъёрлари эса орзаки шакли учун хос булади.
Турри, аник, ифодали ва ёкимли сузлаш учун тил бойлик-
ларидан мазмунга мос сузни танлай олиш кобилиятини тако-
миллаштириш зарур. Бунинг учун сузни уринсиз такрорламас-
лик, суз шаклини, ran турини турри куллаш, хар бир услубнинг
узига хос белги ва мезонларини онгли идрок килиш максадга
мувофикдир. Нутк маданияти сузловчининг шахсий маданий са-
вияси мезони булганлиги учун кишидан катта мехнат талаб эти-
лади. Бунинг учун нуткда халк маколларидан, иборалардан
унумли ва уринли фойдалана олиш, хадис, хикматли сузлардан
нутк жараёнида иктибослар келтира олиш ва уларнинг мохия-
тини тахлил кила олиш махоратини такомиллаштириш лозим.
Нутк маданияти тушунчасини яна куйидагича изохлаш урин-
лидир:
1. Нутк маданияти тилни, унинг конун-коидаларини онгли
идрок килиш хамда ифодали нутк туза олиш махоратидир.
2. Нутк маданияти факат турри нуткгина эмас, балки укув-
лилик хамда нуткий чечанликдир.
3. Нутк маданияти тил воситаларидан уринли фойдаланган
холда максадга мувофик сузлаш ва ёза олиш санъатидир.
4. Нутк маданияти бу, аввало, равон ва мазмунли, оддий ва
тушунарли фикрлаш маданиятидир.
Булажак юристларимиз нутк маданиятининг юкорида эслаб
утилган талабларига хар доим риоя килишлари лозим. Зеро, хо-
зирги замон юристлари нуткнинг маъмурий-буйрукбозлик усу-
ли, муомала маданиятидан змас, тил маданиятининг миллий
истиклол роялари билан йуррилган шаклларидан фойдаланмок-
далар. Зуравонликка асосланган собик совет тузумида ХУКУК-
тартибот идораларида фаолият курсатган аксарият ходимлар-
нинг нуткида ц ам ат ам ан й ук от ам ан у ру г-а йм ог ин г б ил анк у-
р ит во ра ма н каби куплаб купол сузларнинг кулланилиши ХУКУК-
тартибот идораларининг факат жазоловчи орган булганлигидан
далолат беради. Йустакиллик эса замонавий юрисгларнинг муомала
маданияти, нутк маданиятига хам алохида эътибор бе-
ришни талаб этмокда. Президентимиз томонидан хукук; мада-
ниятининг давлат сиёсати даражасига кутарилганлиги хукук
маданияти билан узвий боглик булган нутк маданиятига булган
ижобий муносабатнинг хам яккол куринишидир.
Одамийликнинг мухим фазилатларидан бири хушмуомала-
лик, мулойимликдир. Бу фазилатлар бевосита тилга, сузга булган
муносабатда намоён булади. Зеро, тилнинг курки, акл-зако-
ватнинг зийнати суздир. Суз мукаддас, у факат эзгуллик, яхши-
лик учун хизмат килиши лозим. Юнон файласуфларининг таъ-
кидлашларича, тил хар бир акл сохиби фазилати хазинасининг
калитидир ва хар кишининг билими ва одоби унинг сузларидан
яккол билиниб туради.
Айникса, булажак юристларимиз ижтимоий хаётда куп-
чилик билан мулокотда буладилар, хар хил тоифадаги кишилар
{г ув ок па р, ж аб рл ан ув чи ла р, а йб до рл ар ж ин оя тч ил арва б.)
билан рубару келадилар. Тергов ва суд жараёнида ута эхтиёт-
корлик уларнинг тилга булган муносабатида яккол намоён булади.
Крлаверса, юристлар фаолиятини расмий хужжатларсиз
тасаввур килиб булмайди. Тергов ишлари билан боглик турли
баённомалзрни тулдириш, суд хукми, айблов нуткини тайёр-
лаш ва бошка расмий хужжатларни ута саводхонлик билан
ёзиш хам уларнинг тил воситаларидан фойдалана олиш коби-
лиятига борликдир. Демак, булажак юристнинг узи мохир но-
тик, нутки эса мантикли ва таъсирли булмоги давр талаби. Лекин
хозирги кунда юриспруденция тармокларига оид расмий
хужжатларни давлат тили конун-коидаларига мувофик, адабий
тил меъёрларига асосланган холда тайёрлаш талаб даражасида
деб булмайди. Оддий нотариус томонидан тузилган ≪Х,адя
шартномаси≫, ≪Олди-сотди шартномаси≫ каби расмий хужжат-
ларда, суд хукми матнларида хам имловий ва услубий хатолар
учрайдики, хозирги шароитда бунга бефарк караб булмайди.
Шу боисдан, булажак юристларнинг нутк маданиятини
юкори даражага кутариш учун турли мавзуларда ёзма ишлар,
хусусан, эркин мавзуларда иншолар ёздириш максадга муво-
фикдир. Чунки иншо инсон тафаккурини шакллантирувчи асосий
воситалардан бири. Иншо факат адабий кахрамонларга
бериладиган тавсиф эмас. Балки иншо талабанинг мустакиллик,
маънавият, миллий мафкура, миллий истиклол рояси турриси-
даги дунёкарашини хам шакллантирувчи воситадир. Ёзма нутк
билан шурулланмаган талабанинг нутки ночор, фикрлаш коби-
лияти паст булади. Ёзма иш жараёнида талаба фалсафий мушо-
хада килишга, фикрлашга мажбур булади. Фавкулодда ноёб
фикрларни ижод килишга харакат килади, турилаётган хар бир
фикр билан сузлар уйрунлашувини хосил килишга имконият
кидиради. Масалан, о кл ов чисузига нисбатан а дв ок аттерми-
нини куллаш адабий меъёр эканлигини хис этади.
Булруси юрисгларимизнинг нутк маданиятини такомил-
лаштириш учун, аввало, сиёсий мавзуларда эркин иншолар ёз-
дириш [М ас ал ан «М ус та ки лл ик- Х УК УКд ем ак ди р», «Ха вф си з-
л ик кат ащ идн им а?», «Т ер ро ри зм- о фа т», «И нс онх уц ук ла ри-
о ли й ц ад ри ят ва х-к.), кичик матнлар мазмунини кенгайтириб
ёзиш, матнни ислохлаш каби машкларни куллаш максадга му-
вофикдир. Бундай машклар биринчидан, талабанинг фикрлаш
кобилиятини устиришга ёрдам берса, иккинчидан, унинг ман-
тикий изчил жумлалар, матнлар туза олиш, суз танлаш малака-
ларини такомиллаштиради.
Талабаликнинг дастлабки даврларида аксарият талабалар-
да мустакил жумлалардан матн туза олиш, бир фикрни иккинчи
фикрга борлай олиш малакалари сует булади. Суз бойлиги ночор,
суз куллаш кобилияти ривож топмаган, тузаётган жумла-
лари рализ ва норавон булади. Юкорида таъкидлаганимиздек,
ёзма ишлар машклари бу камчилйкларни бартараф этади.
Бундан ташкари, Конституция, кодекслар, конунларнинг
моддалари мазмунини кенгайтириб ёзиш, хар бир модда юза-
сидан мулохазалар, изохлар, шархлар тузиш машклари утказиш
булажак юристларнинг саводхон булиб етишувига ёрдам бера-
ди.
Download 25.55 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling