Nutq madaniyati va notiqlik san’ati

Abu Nasr Forobiy(870-950) to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida yozib qoldirgan.

Abu Abdulloh al-Xorazmiy ham o‘zining “Mafotix-ul-ulum” asarida o‘sha davr notiqligining ba’zi bir masalalari, adabiyotshunoslik fani istilohlari, ularning

ta’rifi haqida, shuningdek, devonxona ish qog‘ozlari va ularning shakllari, ishlatiladigan atamalari haqida ma’lumot beradi.

So‘zning qadri, undan foydalanish, kam so‘zlab, ko‘p ma’no yuklash, ravshan fikrlash kabi masalalar uastida XII-XIII asr mutafakkirlari Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiylar ham ibratli fikrlar bildirganlar.(5, 38-39-b)

Notiqlik – o‘tmish so‘z san’atining eng barkamol ommabop janrlaridan bo‘lib, bu san’atni musulmon sharqida voizlik deb atashgan. Shunga ko‘ra nutq – va’z, notiq – voiz deb yuritilgan.

Og‘zaki irochilik va notiqlik san’ati.

• 
  Badiiy adabiyot paydo bo‘lishi bilan uning ifodali o‘qilishi, og‘zaki ijrochiligi ham maydonga keladi. Badiiy so‘z san’atkori xalq o‘rtasida ijodkor emas, balki ijrochi sifatida ko‘proq e’tiborga ega bo‘lgan. Jumladan, “Avesto”ning yaratuvchilari, bora-bora uning professional ijrochilariga aylanib qolgan kohinlar toifasi xalq orasida adiblar sifatidagina emas, balki jonli so‘z sehri bilan mo‘jizalar ko‘rsatuvchi mutaxassislar sifatida ham katta e’tibor qozonganlar. Tarixiy taraqqiyot davomida adabiyot bilan birga ijrochilik san’ati ham rivoj topa boradi. Masalan, O‘rta Osiyoda shoirlar bilan bir qatorda, ularning asarlarini majlis-anjumanlarda, keng mehnatkash xalq orasida ijro etuvchi san’atkorlar – roviylar toifasi paydo bo‘ladi.
  
• 
  O‘zbek badiiy so‘z ijrochiligi san’atiga xos bo‘lgan bedilxonlik, navoiyxonlik, fuzuliyxonlik, mashrabxonlik bilan birga, qissago‘ylik, hikoyago‘ylik, latifago‘ylik, navhagarlik, ertakchilik, kulgili hikoyago‘ylikning taraqqiyoti bu san’tning juda qadimiy va boy tarixga, ma’lum an’anaga ega ekanligini anglatadi.
  
• 
  Xalq og‘zaki ijodida baxshilarning tutgan o‘rni alohida ahamiyatga ega. Ular o‘nlab, yuzlab xalq dostonlarini yoddan aytib yurganlar.
  
• 
  O‘rta Osiyo xalqlari pedagogikasi tarixida ifodali o‘qish san’atiga bo‘lgan e’tibor alohida mavqe kasb etadi.
  
• 
  XX asr boshlaridan O‘zbekistonda ifodali o‘qish sahnadan keng o‘rin ola boshlaydi. Hamza, Avloniy, Mannon Uyg‘ur singari yetuk pedagog-rejessorlar va
  
• 
  ularning iste’dodli shogirdlari badiiy o‘qishni sahnaga olib chiqdilar. Ular teatr sahnalarida, spektakllar boshlanishidan oldin yoki antrakt paytida parda oldiga chiqib she’rxonlik qilardilar.