Nutq nuqsonlari haqida tushuncha, ularning kelib chiqish sabablari

NUTQNING FONETIK JIHATDAN 0‘SISHI
Bola tilga kira boshlagan dastlabki paytlarda nutq tovush­larini mukammal ayta olmaydi. Bolalar ba’zi so‘zlami noto‘g‘ri talaffuz qiladilar. Masalan, tovushlami buzib, birining o‘rniga boshqasini qo‘yib talaffuz qiladilar (parta-payta, qand-and, oyoq- oloq).
Ko‘pincha so‘zlardagi ayrim tovushlami va hatto butun-bu- tun bo‘g‘inlarni tushirib qoldiradilar, tovushlarning o‘mini al- mashtirib yuboradilar. Masalan, ber deyish o‘rniga be, olib kel o‘rniga abe, holva o‘rniga havla, sariyog‘ o‘rniga sayrog‘ deydi- lar. Endi tishi chiqib kelayotgan bolalar nutqining fonetik jihatdan to‘liq bo‘lmasligini sababi shuki, bunday bolalarda nutq (artiku- latsiya) apparati yetarli o‘smagan, yetilmagan bo‘ladi. Ayni vaqtda oliy asab faoliyatining nomukammalligi ham bunga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari ayrim so‘zlardagi tovushlarni bir-biridan ajra­tib yetarlicha farq qila olmaydi, umumlashtirish va so‘z tarkibiga kiritishni bilmaydi. Lekin bola o‘sib-unib borgan sayin lug‘atdagi so‘zlar soni tez ko‘paya boshlaydi. Masalan, ikki yashar bolalar­ning lug‘atidagi so‘z boyligi 250-400 ga yetadi. 7 yoshga to‘lgan bolalar lug‘atida so‘zlar soni 3000-3500 ga boradi. Shu bilan birga tengdosh bolalarda so‘z boyligining oz yoki ko‘p bo‘lishi asosan shu bola tarbiyalanadigan muhitga, shuningdek, bolaning voyaga yetib borishidagi o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liqdir.
Bolalar lug‘atidagi so‘z soni ko'payib borgan sari bir tomon- dan, ular nutqning leksik jihati ham o‘sib borsa-da, ikkinchi to- mondan, bolalarning so‘zlar ma’nosini tushunish layoqati, umum- lashtirilgan holda idrok eta olish qobiliyati kengayib boradi.
BOLALAR NUTQI GRAMMATIK TUZILISHINING 0‘SISHI
Tilga kira boshlagan bola o‘z nutqida dastlab bosh kelishikda keladigan ba’zi fe’llarni ishlatadi. Bolalarning dastlabki gaplari bir so‘zdan iborat bo‘ladi. Bu gap ularda bir necha ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, bola «koptok» der ekan, bunda «kop- tokni menga ber», «ana koptok» degan va boshqa ma’nolarni ifo- dalashi mumkin.
Lekin bola bir yarim yoshga to‘lgandan keyin, ayniqsa 3 yoshga qadam qo‘yganda ona tilisining grammatik tuzilishini tez- da egallay boshlaydi.
Bola «oz» va «ко‘р» tushunchasini juda erta farq qila bosh­laydi, 2 yoshga yaqinlashganda «katta» va «kichik» tushunchasi­ni ham farq qila boshlaydi. Ammo qaratqich kelishigi o‘rniga tushum kelishigi qo‘shimchasini ishlatadi (bizani uyimiz). Bolalar bu yoshda fe’llarni shaxs va zamon e’tibori bilan ham birmuncha to‘g‘ri ishlatadigan bo‘lib qoladilar. Bolalar buyruq fe’lini ancha tez va barvaqt o‘zlashtirib oladilar.
Bola ikki yoshga to‘lganida sodda gaplarni to‘g‘ri tuzib ga- pirishni o‘rganadi. Endi bola o‘zi turgan vaziyatdan tashqaridagi narsalar, shu paytdagi biror ish-harakat bilan bilvosita bog‘langan narsalar haqida ham gapira boshlaydi, ya’ni o‘zi bevosita ko‘rib turmagan narsalar to‘g‘risida gapira boshlaydiki, bu xildagi nutq tasavvurlarga asoslanib fikr qilishning ifodasidir.
Ikki yarim yoshdan besh yoshgacha bo‘lgan bolalarda ak- sari o‘zicha so‘z yasash hodisasi ko‘riladi, masalan, bu yosh­dagi bolalar o'zlari bilgan so‘zlarning shakllariga o‘xshatib so‘z tuza boshlaydilar: non - nanna, osh - ashsha va hokazo. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalaming kattalardan eshitgan so‘zlarnigina takrorlab qolmasdan, balki shu tariqa o‘zlaricha so‘z yasash grammatik shakllarini ham egallay boshlaganini ko‘rsatuvchi belgidir.
Bola yetti yoshga to‘lganida og‘zaki nutqning grammatikasini amaliy yo‘l bilan egallab oladi deyish mumkin. Bu esa keyincha­lik savod chiqarish va til grammatikasini o‘rganishga imkon be­radi.